Ջրբաժան

Վաղը Հայաստանում խորհրդարանական ընտրություններ են։
Հունիսի 20, 2021 թ։ 
Այս օրը որոշվելու է Հայաստանի հետագա ճակատագիրը՝ մենք անցնում ենք Թուրքիայի ազդեցության գոտի թե՞ մնում ենք դեռ 200 տարի առաջ արված աշխարհաքաղաքական ընտրության ծիրում։

Հայաստանի պատմության մասին, սկսած 1988 թվականից ես ոչ թե կարդացել եմ գրքերից կամ լրատվականներից, այլ ապրել եմ այստեղ, տեսել եմ իմ աչքով ինչ է կատարվում և ինչպես։
Ես կարող եմ համեմատել բոլոր ղեկավարներին, ինչը այսօր օրինակ 20-30 տարեկանները անել չեն կարող, նրանք ուղղակի լրատվության ազդեցության տակ են, չեն տեսել սեփական աչքերով։
Իսկ պրոպագանդայի ուժի մասին կարող եք կարդալ թեկուզ Հիտլերի մոտ։

Լևոն

1991-95 թվականները պատերազմի և չքավորության տարիներ էին։ Չկար լույս, չկար վառելիք, տոտալ շրջափակում, ամեն ինչ տալոնով, սով, ցուրտ, արտագաղթ։ Այս տարիները համընկել են իմ ուսանողական տարիների հետ, երբ Երևանի պետական համալսարանի լսարանում քննության ժամանակ համակուրսեցիներս սովից ուշագնաց էին լինում, քննասենյակում +3 աստիճան էր։
Այդ տարիներն էին, երբ փողոցում՝ այն ժամանակվա ՊՆ նախարար Վազգեն Սարգսյանի հրահանգով կարող էին կանգնեցնել ավտոբուսները և մարշրուտկեքը ու քշել հավաքակայան։ Մարդիկ երկու երեք ամսով կորում էին և մի քանի ամիս անց զանգում, հայտնում, որ իրենց տարել են հավաքակայան ու Քելբաջար կամ պատերազմական այլ վայր։
Դրանք թալանի ու վայրի սեփականացման տարիներն էին, երբ բիզնեսմեններ դարձան իշխող ՀՀՇ-ի կողմնակիցները, ի դեպ Հայաստանի բոլոր ղեկավարները սերում են ՀՀՇ-ից։

1996-ին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը կեղծեց նախագահական ընտրությունները։  Հղում։ 

Ըստ դատարանի կայացված վճռի՝ մարդասպանների բանդա ղեկավարած, այդ տարիների Հայաստանի ներքին գործերի նախարար, Վանո Սիրադեղյանը, Հ1 ալիքով, Վազգեն Սարգսյանի հետ շամպայնի բաժակ չխկացնելով հայտարարեց Լևոնի հաղթանակի մասին, դեռ արդյունքները չհրապարակած։ Ես անձամբ եմ գումարել տեղամասերից ստացված հանձնաժողովների արձանագրությունների թվերը՝ 1996-ին երկրորդ փուլ պետք է լիներ, սակայն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարվեց ընտրված նախագահ։ 
Եղան ժողովրդական ընդվզումներ, ձեռբակալվեցին բազմաթիվ իմ կուրսեցիներ, ծանոթներ, շատերը անցան ընդհատակ, փախուստի մեջ էին անգամ Վազգեն Մանուկյանը, Արշակ Սադոյանը և այլոք։ 1996-ի սեպտեմբերին Երևան բերվեց զորք, որը օրենքի խախտում էր։ Ես էլ էի այդ օրը Բաղրամյան փողոցում, երբ ԲՏՌ-ները քշեցին մեզ վրա։ 
Ընտրությունները 1996-ին կեղծած Լևոն Տեր-Պետրոսյանին պետք էր մի անաղարտ մարդ, որը կստանձներ վարչապետի պաշտոնը։ 

Նա իր ընտրությունը կայացրեց Արմեն Սարգսյանի վրա, ով այսօր ՀՀ նախագահն է։ Արմեն Սարգսյանը, դեռ Անդրոպովի ժամանակներում, ԽՍՀՄ օրոք գործուղվել էր Անգլիա դասավանդման, այս փաստը նրա կենսագրությունից հանված է։ Որպեսզի պատկերացնեք դա ինչ է, ԽՍՀՄ օրոք անգամ մեկ շաբաթ Եվրոպա ուղևորվելուց քեզ կցվում էր պետանվտանգության աշխատակից, դու միայնակ չէիր կարող գնալ Հունաստան կամ Չեխիա։ Այս մարդը գնացել է դասավանդելու։ Հասկացա՞նք նա ով պետք է լիներ կամ որտեղ պետք է հավաքագրված լիներ։
Սա գալիս է երկու ամիս աշխատում է վարչապետ և անհայտանում։ Տեսնելով գործի ծավալը փախնում է։  Պաղպաղակ անհնար էր ուտել։ Հայաստանը մնում է առանց վարչապետի։ 

Քոչարյան
Ասեմ, որ 1998-ին բանակում ես դեմ եմ քվեարկել Քոչարյանին, որի համար ընկել պատմությունների մեջ։ Հղումը սա է։ Սակայն հիմա անձի հարց չէ։

1996 թվականի ընտրակեղծարարության պարագլուխներից մեկը՝ Վազգեն Սարգսյանը, Լևոնից ստանում է առաջադրանք, համոզել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության մի քանի ամիս առաջ ընտրված նախագահ՝ Ռոբերտ Քոչարյանին գալ Հայաստան և դառնալ վարչապետ։ Քոչարյանը երեք անգամ մերժում է այդ առաջարկը, ինչի մասին գրել է իր գրքում։
Քոչարյանը պատճառաբանում է իր մերժումը Արցախում կուտակված խնդիրները լուծելու անհրաժեշտությամբ, Հայաստանում նա ծանոթ մարդ չուներ, շրջապատ չուներ, թիմ չուներ։  Տեր-Պետրոսյանը և Վազգենը կարողանում են համոզել, նա գալիս է Հայաստան և դառնում վարչապետ 1997-ի սկզբներից։
Առաջին քայլը, որ Քոչարյանը ձեռնարկում է Հայաստանում՝ ցամաքային մաքսային անցակետների և Զվարթնոց մաքսակետերի բեսպրեդելի դադարեցումն էր։ Նա իր գրքում նկարագրում է Տեր-Պետրոսյանի դժգոհությունը, որ Քոչարյանը սահմանափակել էր ՀՀՇ-ական բանդիտների ամենաթողությունը սահմանակետերում։ Հեռու չգնանք, ՀՀՇ-ականի վառ օրինակ  Երջանիկ Աբգարյանն էր մաքսայինի պետ, երբ իր կաբինետում մարդկանց ընդունում էր ոտքը-ոտքի վրա գցած, ծխի քուլաներով և ինքն էր որոշում ինչ մտնի երկիր ու ինչ պետք է վճարվի դրա դիմաց։
Իսկ տարիներ հետո, երբ այդ Երջանիկ Աբգարյանը արդեն ամենևին երջանիկ չէր, պաշտոնը թողնելուց հետո և մինչև վերջերս, ֆեյսբուքում ամենակեղտոտ բառապաշարով հայհոյում էր Քոչարյանի կողմնակիցներին։

Երկրորդ քայլը, որ Քոչարյան վարչապետը ձեռնարկեց՝ դա ԲՈՒՀ-ական ընդունելության քննությունների գնահատականների հավաքագրման կենտրոնի վերահսկումն էր, ինչին ես անձամբ եմ մասնակցել 1997-ի ամռանը, գործուղվելով այդ կենտրոն, որպես վերստուգող փորձագետ։ Այդ տարի դիմորդների համար, հազարավոր դոլարներով անցողիկ բալ փոխելու արատավոր երևույթին վերջ տրվեց։ Երբ քննական ստուգող, առարկայական  հանձնաժողովներին ռազմական ոստիկանությունից Խորխոռունին ահաբեկում էր, Քոչարյանը պատասխանում էր մալինովի բերետների և ԱԱԾ ջոկատներով։ Առարկայական հանձնաժողովները զերծ մնացին կեղծիքներից և ահաբեկումներից։
Ես 1994 թվականից՝ աշխատում էի նույն հիմնարկում, և փաստում եմ, որ առաջին սպիտակ աշխատավարձը ստացել եմ Քոչարյանի օրոք, մինչև այդ ամենը ստվերային էր, ծրարներով, անգամ դոլարով, ոչ թե դրամ էր։ Իհարկե այդ "բիզնեսմենների" համար, ովքեր օդից ստացել էին ծանոթ-ընկերներով հիմնարկների տարածքներ, չունեին ոչ հաշվապահ, չունեին ոչ մի հաշվառում՝ դժգոհում էին ու մինչ օրս դժգոհ են Քոչարյանից։

Այո, այս 30 տարիների ժամանակահատվածում՝ 1998-2008 թվականները զարգացման տարիներ էին։
Հայաստանում տան գները կտրուկ աճեցին, արտագաղթածները սկսեցին հետ գալ, տներ գնել, Հայաստանում հազարամյակի մարտահրավերներ, Լինսի հիմնադրամի գումարներով լայնածավալ շինարարություն արվեց, նորոգվեցին բոլոր մշակույթի օբյեկտները, կառուցվեցին ճանապարհներ, ջրագծեր, Իրան-Հայաստան գազատարը։ Ազատականացվեց բջջային կապի ոլորտը, Քոչարյանը զրկեց Արմենտելին մենաշնորհից։ Աղետի գոտում բաժանվեցին գումարային սերտիֆիկատներ, որպեսզի բնակիչները շուկայական գներով տուն գնեին, պետության տրված սերտիֆիկատով։ Հայաստանում հասանելի դարձավ amazon, ebay կայքերից գնումներ կատարելու հնարավորությունը։ Մինչ այդ մենք առևտրի համաշխարհային կազմակերպության անդամ չէինք ու մեր բանկային քարտերը չէին ընդունվում այդ կայքերում։

Իրականում Քոչարյանի օրոք Հայաստանում փոփոխությունները խորքային էին բոլոր ոլորտներում՝ կադաստր, պետավտոտեսչություն, ԺԵԿ-եր, պետական ծառայողներ։ Ամենուրեք, որտեղ մարդը շփվում էր պետության հետ, փոփոխություններ կատարվեցին։

Քոչարյանը՝ բացի Մինսկի խմբի օրակարգից, ուղիղ բանակցում էր հայր Ալիևի հետ։
Ալիևը Քի-Վեստում վերջին պահին հրաժարվում է Արցախը Հայաստանին փոխանցելու ամերիկյան փաստաթղթից։ Դրանից հետո Հայաստանում թուրքական լրտես Նաիրի Հունանյանի ձեռքով կատարվում է Հոկտեմբերի 27։ Քոչարյանը կարողանում է երկիրը դուրս բերել այդ արհավիրքից ևս։

Այդ տարիներին, սահմաններում զոհերը անհամեմատ քիչ էին, քան հետագա տարիներին կամ մինչ այդ։

Սերժ
ՀՀԿ-ական իշխանությունը Հայաստանում 1998-ից մինչև 2018 թվականն էր՝ ուղիղ 20 տարի, որից սակայն առաջին տասնամյակը տարբերվում էր երկրորդից։

Սերժ Սարգսյանի 2008-2018 թվականները կարելի է բնութագրել որպես ճահճացման տարիներ, երբ փորձ արվեց եվրաինտեգրման, սակայն մենք հայտնվեցինք ԵԱՏՄ կոչվող անիմաստ կառույցում։ Սերժ Սարգսյանի օրոք Հայաստանում ծաղկեցին աղանդները, տարբեր սոռոսական գրասենյակներ, թափ առան իրական և կեղծ քաղաքացիական շարժումները, գրանտակերությունը դարձավ մի ստվար հատվածի ապրելակերպ։ Նրա օրոք Ազգային ժողովում հայտնվում էին օլիգարխ և քրեածին տարրեր։ Սերժ Սարգսյանի ղեկավարման տարիները  նիկոլիզմի համար պարարտ հող դարձան։

Այդ տարիներին էին, որ իմ հակապուտինյան լինելու համար, ընտրություններին ընդդիմության կողմից մի քանի անգամ վստահված անձ լինելու, տարբեր քաղաքացիական շարժումներին ակտիվ ներգրավվածության համար հրահանգավորված հեռացրեցին 23 տարվա աշխատանքից՝ Հայկական Ծրագրերից, ուր ես ներքին գնահատման սանդղակով՝ 8 չափորոշիչներով գնահատման սանդղակում, թիվ առաջին աշխատակիցն էի, վթար կազմակերպեցին մեքենայի հետ, ընտանիքս մեջը, մեքենայի տակ գցեցին աղջկաս, առևանգման փորձ արեցին երեխայիս մանկապարտեզից, քրեական գործ փորձեցին սարքել ինձ վրա և այլն և այլն։ Սա է Սերժի տարիները ինձ համար։

նիկոլ

Ինչ էինք սպասում մենք 2018-ին։
2018 թվականի ժողովրդական ընդվզումը դատարկ տեղում չեղավ։ Այն ուներ շատ հիմնավոր և կուտակված պատճառներ։
Ի դեպ ոչ ՀՀԿ-ն, ոչ ՀՀՇ-ն չարեցին իրենց ղեկավարման տարիների սխալների վերլուծում։ 
Հայաստանում բոլոր քվեարկությունները ավարտվում էին +-800,000 ձայն հաղթանակով։ 

Այդպես էր զարմանալիորեն նաև 2017-ին ու 2018-ին, երբ Սերժը ստացավ 800,000 ձայն իսկ մեկ տարի անց Նիկոլը հավաքեց նույնքան։
Ես անկեղծ սպասում էի, որ Նիկոլի օրոք՝ Սերժիզմից տուժածներս կարող ենք վերականգնել մեր իրավունքները, սակայն նա այդ նպատակով չէր եկել իշխանության։ Սպասված ռեաբիլիտացիան չեղավ։
Սասնա ծռերի կողմից ՊՊԾ գունդը գրավելու օրերին նա անց ակցրեց իր գրանտակեր, թմրամոլ, համասեռամոլ թիմի բենեֆիսը, ու անցավ Արցախի ու Հայաստանի կործանմանը։

Նիկոլին գտել են։ Նիկոլի վրա աշխատել են։ Նիկոլ կերտել են ու գցել ասպարեզ։
Իր գրանտակեր թիմը՝ տառականների պես հարձակվեցին եկեղեցու, հայոց լեզվի, դպրոցի, մանկատների, ծերանոցների, ամեն հայկականի վրա։ Սկսեց գովազդվել ԼԳԲՏ բարքերը, թմրամոլության, մարիխուանայի օրինականացումը, նրա ընտրվելուց հետո առաջինը Հայաստան եկավ իր տղամարդ տիկնոջ հետ Էլթոն Ջոնը։ Սա պատահական չէր։ Նրա օրոք տրանսգենդեռները ելույթ ունեցան ՀՀ Ազգային ժողովում,  Կրթության նույնպիսի դդում նախարար՝ արայիկ հարությունյանը ֆինանսավորեց սեռափոխ Մելի մասին ֆիլմը։

Արդյունքը եղավ կորսված Արցախ, քայքայված նախարարություններ, չգործող բանակ, Հայաստան ներխուժած թշնամի։

Նա հային հանեց հայի դեմ։ Եվ 2008-ի մարտի մեկին, ինչից հետո վախկոտի պես փախավ։ Եվ այս երեք տարիներին՝ ընկերը ընկերոջ դեմ, բարեկամը բարեկամի, հարևանը հարևանի դարձան թշնամի։ 

Վաղը պետք է այս նիկոլիզմի վարակը կանգնեցվի։

Նրա հետ ապագա չկա։ 

Նամակ շահումյանցուն։ Հունիս 13, 2021 թ։

Բարև, իմ տարագիր ու հայրենազուրկ շահումյանցի։
Իմ հող ու ջրի բարեկամ։

Այսօր մեր Հայրենիքի կորստի օրն է՝  սև հունիսի 13-ը, երբ 1992 թվականին, թշնամուն երկարատև դիմակայելուց հետո, քեզ հանեցին քո հայկական հողից։

Այսօր, ուր էլ լինես, աշխարհի որ ծայրում էլ գտնվես, քո համար հիշատակի օր է, ցավի օր, կորստի օր, դառնության օր։

Իհարկե, այս մեկ օրով չի սահմանափակվում քո սերը դեպի հայրենիք՝ Հյուսիսային Արցախ։
Գիտեմ, որ 29 տարի շարունակ չկա մի առավոտ, որ չլուսացնես առանց կարոտի, առանց հիշողության, առանց այնտեղ մնացած հարազատների հիշատակի, առանց հայրենի բարբառի բառերը հիշելու։

Քո աշխատասիրության, մարդասիրության, ճշմարտախոսության, հարգանք ու պատվի մասին արդեն խոսում են աշխարհի մյուս ծայրերում։ Նոր ծնված զավակներդ արդեն մեծ են, 29 տարեկան, նրանք միայն լսել են մեր Մռավի, Դոդ սարի, Շմփրըպտոկի, Քուրակ գետի, Կեպասի մասին։ Նրանք դարձել են գիտնական, մարզիկ, զինվորական, արվեստի ստեղծագործող, պետական գործիչ, հողագործ աշխատավոր, բժիշկ։ Բայց միևնույնն է իրենց շահումյանցի են համարում, քո շնորհիվ հայերեն են խոսում։

Հայրենակից ջան, գլուխդ բարձր պահիր։

Չնայած, որ 90-ականներին ու հետագա տարիները անարդար եղան քո հանդեպ, շատ վատ դիմավորեցին քեզ Հայաստանում։ Անգամ փախստականի կարգավիճակ չտվեցին քեզ։ Դավաճան հհշականները քեզ էին դավաճան անվանում, քեզ էին մեղադրում, թե իբր թողեցիր քո հողը, առանց կռվի եկար Հայաստան։ Գիտեմ, որ քո հետ փոխանակված Շուշիում էլ չթողեցին որ բնակվես՝ մի հայտնի գեներալ, այսօր էլ պաշտոնյա, ասել էր՝ ի՞նչ է, Շուշին անտեր է՞, որ շահումյանցին գա բնակվի։
Լաչինում Հայրիկյանի (պարետն էր այն ժամանակ) բաշիբոզուկները թալանում էին գրպանիդ վերջին փողն ու մատանին, թրքաբարո շորթում էին փախստականներիդ։

Սակայն դու չես փոխանակել քո հայրական տունը թուրքի հետ։ Դու առևտրի չես հանել հայրենիքդ։ Քո ղեկավարները չեն գնացել թուրքի հետ բանակցել, թե ինչպես անվնաս՝ գումարի դիմաց, հայի տունը թուրքի տան հետ փոխեն ու շարասյուներով,  ուղղաթիռներով քեզ դուրս ուղեկցեն քո իսկ հողից, միայն թե գնաս, միայն թե թողնես հայկական տունդ, տեղդ։ 

Սկսած այն պահից, երբ Շահումյանի նստաշրջանում, 1989 թվականի հուլիսի 26-ին որոշեցիր միանալ Արցախին ու այդ օրվանից սկսած, 1000 օր պայքարեցիր մինչև 1992 թվականի հունիսի 13-ը։ Ոտքով 21000 հայեր անցան Մռավի կածանները, գետերը և անդունդները։ Շատ շատերը չհաղթահարեցին այդ արգելքները։

Իսկ ո՞վ էր քո վրա հարձակվողը։ Արդեն ռուսական, ուկրաինական վարձկանները, ադրբեջանցի թալանչիների ուղեկցությամբ, մոտ 150 տանկերով մեկ օրում հայաթափեցին շրջանը։ 

Այո, գիտեմ, որ քեզ հայերի չեչեններ են անվանում կատակով։ Քանի որ մի քանի անգամ արտաքսվել ես հարենիքիցդ ու նորից հետ ես եկել։ Քանի որ կռվել գիտես։ Հողդ հիշել ու սիրել գիտես։ 

Եղբայր իմ։ Քույր իմ։ 

1767-ին դու չէի՞ր հակահարձակումից հետո պաշարել Գանձակ քաղաքը, երբ Շահվերդի խանը խնդրում էր վրաց Հերակլ թագավորին, որ միջնորդի դադարեցնես պաշարումը։

Դու չէի՞ր, որ թուրքական զորքերին ջարդ տվեցիր 1918-ին Գանձակում, կոտորեցիր 18000 մուսավատական։

Դու չէի՞ր 1991-ին Ադրբեջանի ներքին գործերի նախարար Մամեդովին գերի վերցրել, երբ նա իր օմոնական ջոկատներով գյուղերդ էր ավիրում ու զավակներիդ գերի տանում, իսկ դու գերի վերցնելով ազատում էիր զավակներիդ, ի տարբերություն այսօրվա գերի  ընկածներին ազատողների։

Դու չէի՞ր, որ դիմադրեցիր խորհրդային զորքերի Կոլցո օպերացիային և առաջին անգամ պատմության մեջ՝ 1991 թվականի սեպտեմբերին, հետ գրավեցիր քո Բուզլուխ․ Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերը։

Քո հանդեպ էր, որ առաջին անգամ պատերազմում, թշնամին կիրառեց Գրադ կայան, օգտագործեց քիմիական զենք, կործանիչ Մի-24 ինքնաթիռներ։

Դու չէի՞ր միակը, ով այս 30 տարվա պատերազմների մեջ, մի քանի տարի անտառներում պարտիզանական կռիվ մղեցիր թուրքի դեմ։ Այլ տեղերում պարտիզաններ եղա՞ն։ Ոչ։

Քանի՞ անգամ քո զավակներդ եկան Մռավի փեշերին կազմ ու պատրաստ կանգնեցին, որ ազատագրեն Շահումյանը։ 

Շատերը չգիտեն էլ, որ 1993-ի ապրիլի 13-ին ազատագրել ես Գյուլիստանը, քո արծիվ որդիների հետ, Մեծն Շահենի գլխավորությամբ։ Այն օրվա հհշական իշխանությունը հրամայեց հետ հանձնել, չազատագրել մնացած գյուղերը, իսկ չորս օր անց Շահենի ուղղաթիռը կործանվեց։
2016-ի ապրիլյանին ևս զավակներդ հավաքվեցին աշխարհի տարբեր ծայրերից, որ պետք է ազատագրվի Շահումյանը։ 
2020-ին էլ եկան։ Շատերը զոհվեցին, անհայտ կորան, վիրավորվեցին։ Բայց Արցախի հյուսիսային Եղնիկները մնացին անառիկ։ Քո հիմնած զորամասի տղերքը չպարտվեցին անգամ կապիտուլյանտի պատերազմում։

Գիտեմ, որ հատկապես այս տարի վհատված ես։

Քո կորստյան ցավը շատերը չըմբռնեցին, մինչև այդ ցավը չտարածվեց Հադրութի, Շուշիի, Քարվաճարի, Մարտակերտի վրա։ 
Այսօր արդեն նրանք են տարագիր դարձել։ Արդեն Հայաստանից են գերի վերցնում, Հայաստանի հողն են գրավում։
Որովհետև քո Մռավի ղողանջները չլսեցին ոչ մեկը։ Քո ահազանգին խուլ մնացին։ 

Ուղղիր մեջքդ եղբայր իմ։

Մենք իրավունք չունենք ջուրը լցնելու այսքան չարչարանքը և մեր սերնդի վրա ավարտելու մեր պատմությունը։ 
Այսօր դավաճանները խոսում են միայն ԼՂԻՄ-ի սահմանները վերականգնելու մասին։ Մոռացել են քեզ, մի լռիր, եղբայր իմ։ 

Մեր ավագ սերունդը արդեն մեզ հետ չէ, եթե Հյուսիսային Արցախում ծնված սերունդն էլ անցնի գնա, մենք անդառնալիորեն վերջնականապես կորցնելու ենք  Հյուսիսային Արցախը։

 Այս 29 տարիներին դու գրել ես բազմաթիվ գրքեր, բանաստեղծություններ, երգեր, հիշողություններ և փաստեր ես թղթին հանձնել, ֆիլմեր նկարել, որպեսզի սերունդներին փոխանցվի մեր հերոսական պատմությունը։ Որևէ պետական աջակցության չես արժանացել, դեռ ավելին՝ դու ես օգնել պետությանդ, Հայաստանին, Արցախին։ 

Փառք մեր պապերին ու հայրերին։ 
Նրանք տոտալ շրջափակման մեջ, ուղղաթիռներով կարողացել են հաց, զենք, այլ պարագաներ հասցնել մեր պաշարված բնակիչներին։

Շահումյան-Գետաշենի համար ընկած մեր զինվորներ։ 
Փառք Ձեր հիշատակին և զոհողությանը։ 

Շահումյանը մոռացության չմատնող հայեր, դուք հերոսներ եք։
Կաթիլը քար է ծակում, դա այդպես է։

Այս ժամանակավոր վայրէջքը նորից կփոխարինվի հաղթանակով և թռիչքով։

Լուսաբացից առաջ ամենամութ պահն է լինում։

Խրիմյան Հայրիկի պատգամը 150 տարի անց ևս այժմեական է

Արցախի փաստացի կորստից հետո հուսահատ ենք հայերս։
Հաղթանակած վեհ ժողովուրդը մի խումբ ստահակների պատճառով կուչ է եկել, դառել մի բուռ խեղճացած, մոլորված զանգված։
Հօդս են ցնդել 33 տարվա համազգային  չարչարանքներն ու տառապանքները։
Քաղաքական կուսակցությունները որևէ սպեղանի ունակ չեն առաջարկելու մոլորված մեր ազգին։

Խրիմյան Հայրիկը իր սպիտակ ձիու վրա

Այսօր ընթերցում էի Շուշի հայկական քաղաքում 1884 թվականի ապրիլին հրատարակված "Գործ" ամսագիրը։
Այնտեղ մեջբերված է Խրիմյան Հայրիկի պատգամը՝ 1876 թվականի Վանի մեծ հրդեհից տուժած հայերին։ 
Խրիմյան Հայրիկը հրատարակում է "Վանգույժ" կոչը, որտեղ մխիթարում է ավերակներ դարձած Վանի հայ բնակիչներին։ Նրա կոչը 150 տարի անց այժմեական է նաև մեզ համար.

Կոխեցէ՜ք և անցեք, ո՜վ աշխատաւոր եզինք։

Մի թափառիք ու հեռանաք ձեր ավերակ ագարակէն։
Ելե՜ք դարձեալ զոյգ-զոյգ լծուեցէք, ձեր սամօտիք պինդ կապեցէք ընկերական սերով:
Հեծելով, փնչալով փորեցէ՜ք ու պատռեցէք այդ տառապանաց ակոսն։

Մշակներ, գոգնոց կապեցէք, լի յուսով ցանեցէք ձեր վաստակասէր քրտանց սերմն։

Պահ մի ևս սպասեցէք, զի ձմեռ է, ձիւն ու սառնամանիք ծածկել են աշխարհ։

Գարուն մօտ է, Հայոց աշխարհ, և պիտի գայ ծիծեռնակ քեզ աւետիս տայ։

Պարտավոր ենք ճանաչել՝ Մնացական Հովհաննիսյան։

Մնացական Հովհաննիսյանի անունը պատշաճ կերպով չի լուսաբանված  և այդպիսով մոռացության է մատնված։ Սակայն նրան պետք է արժանին մատուցվի, նրա կատարած գործերը պետք է հանձնվեն սերունդներին։

Երկար տարիների որոնումների արդյունքում, Ձեզ եմ ներկայացնում նրա կենսագրության և գործունեության մանրամասները։ 

Թևոս պապիկիս տանը դեռ փոքրուց լսել եմ "Ցական ամի" մոգական բառերը։
Մեծերը՝ ԽՍՀՄ տարիներին միշտ խուսափում էին նրա մասին պատմել, դրանով ավելի գրգռելով հետաքրքրությունս։ Սակայն մի բանը հաստատ էր. նրա մասին միշտ հարգանքով ու պատկառանքով էին խոսում բոլորը, իսկ պապիկիս տան հյուրասենյակում ահա այս նկարն էր կախված։

Մնացական Հովհաննիսյանը

Միակ բանը, որ մանկական տարիքում իմացել էի այն էր, որ նրան աքսորել էին Ալթայի երկրամաս ու որ մեր այգու մեծ ընկուզենին Ցական ամին էր տնկել։ 
Նախշուն տատս նրան խնդրել էր ընկուզենի չտնկել, քանի որ, ըստ ավանդույթի, այդ մարդկանց կյանքը կարճ է լինում և նրանք չեն վայելում ծառի բերքը։ Սակայն Ցական ամին Բուզլուխի դպրոցին կից մեր այգում ընկուզենի տնկեց։ Եվ ինձ բախտ է վիճակվել աշնանը այդ բարձր ծառից ընկույզներ թափել ։ Թեև այսօր այդ ծառը թուրքերը կտրել են, մեր գյուղի 1992 թ բռնազավթումից հետո։

Ստորև բերված տեղեկությունները ես հայթհայթել եմ թե ընտանեկան արխիվներից, թե այդ տարիների ականատեսների տարբեր հուշերից։ Տվյալների հիմնական աղբյուրը Թևոս պապիկիս և նրա որդու՝ Հովհաննես Հովհաննիսյանի պատմածներն են, ինչպես նաև Ցական ամիի որդու՝ Հրաչիկ (Վոլոդյա) Հովհաննիսյանի տվյալները։ 

Ինչու՞ էին ընտանիքում խուսափում խոսել նրա մասին։ Ով էր նա։ Ինչ մասնագետ էր։ Ինչու՞ է աքսորվել։ 

Մնացականը Թևոս պապիկիս ավագ եղբայրն էր ։ 

Ձախից, ներքևի շարք՝ Մարիամ Խաչատուրյանը (Մնացականի մայրը),
Հրաչիկը (Մնացականի որդին, նրան նաև Վոլոդյա են կոչել Ալթայ աքսորվելուց հետո),
Հովհաննես Հովհաննիսյանը (Մնացականի եղբորորդին),
Մնացական Հովհաննիսյանը,
Կանգնած են՝ Թևոս Հովհաննիսյան-Վարդանյանը (Մնացականի եղբայրը), 
Լուսիկ Տեր-Ավետիքյանը (Մնացականի կինը, Բանանց գյուղից)

Մնացական Հովհաննիսյանի ծննդյան վկայականն է, տրված Շուշի քաղաքից։

Մնացական Հովհաննիսյանի
Շուշիում տրված ծննդյան վկայականը

Այստեղից իմանում ենք, որ Մնացական Հովհաննիսյանը ծնվել է 1894 թվականի օգոստոսի 1-ին Ավետիս Վարդանյան-Հովհաննիսյանի և Մարիամ Խաչատուրյանի ընտանիքում Ելիզավետպոլի նահանգի Բուզլուխ գյուղում (այժմ Արցախի Հանրապետության Շահումյանի շրջան)։

Մնացականին օգոստոսի 8-ին կնքել է Մովսես Տեր-Աբրահամյանց հոգևորականը, կնքահայրը եղել է Հակոբ Գևորգյանը և երեխային անվանել են Մնացական։ 

Հետաքրքիր է, որ ծննդյան վկայականը տրվել է 1909 թվականի ապրիլի 30-ին, երբ Մնացականը արդեն պետք է դառնար 15 տարեկան։ Եվ փաստաթղթի հիմք է հանդիսացել Բուզլուխ գյուղի սուրբ Հովհաննես եկեղեցու (գյուղամիջի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին է, որը սխալմամբ այլ տեղերում անվանում են Սուրբ Մինաս։ Սուրբ Մինասը Սռնատոնից քիչ ներքև էր) մատյանների մետրիկական արձանագրությունը։

Բուզլուխ գյուղը եղել է Արցախի Գյուլիստանի մելիքության գյուղերից և զարմանալի չէ, որ փաստաթղթերը տրվել են Արցախի կենտրոնից՝ Շուշիից։
Սա հավելյալ անգամ ապացուցում է, որ Հյուսիսային Արցախի հայկական շրջանները արհեստականորեն են անջատվել 1923 թ ստեղծված Լեռնային Ղարաբաղի Հայկական Ինքնավար մարզից։

Մնացականի ձեռագիր ինքնակենսագրությունից պարզել եմ, որ նրա հայրը՝ Ավետիսը մինչև 1915 թվականը զբաղվել է գյուղատնտեսությամբ և առևտրով։ Իսկ 1915 թվականից հետո միայն գյուղատնտեսությամբ։
Մնացականը գրում է, որ հայրը՝ Ավետիսը, սպանվել է 1920 թվականի մարտ ամսին,  մուսավաթականների կողմից, Ադրբեջանի 1920 թվականի ապրիլի 28-ի խորհրդայնացումից առաջ։ 

Թե ինչպես է Ավետիս Վարդանյան Հովհաննիսյանը փրկել Բուզլուխ գյուղը հրկիզումից գրել եմ առանձին պատմության մեջ, Տես այստեղ։

Մնացականի մայրը՝
Մարիամ Խաչատուրյանը

Մնացականի մայրը՝ Մարիամ Խաչատուրյանը զբաղվել է տնային տնտեսությամբ, երեխաների կրթությամբ և դաստիարակությամբ, նա մահացել է 1942 թվականին։ 

Ի դեպ տատիկս պատմում էր, որ Երևանի նորակառույց Օպերայի դահլիճում առաջին ներկայացմանը՝ 1933 թվականին, նա է առաջինը մուտք գործել դահլիճ։

Մնացականը իր սկզբնական կրթությունը ստացել է Ելիզավետոպոլի ռուսական քաղաքային ուսումնարանում, որը կոչվում էր նաև արական գիմնազիա։ Գիմնազիան հիմնադրվել է 1881 թվականին և գործել է մինչև 1920 թվականը։ Այսօր այնտեղ ագրարային համալսարան է։

Ելիզավետպոլի արական
գիմնազիա (քաղաքային ուսումնարան)

1912-1917 թթ-երին Մնացականը ընդունվել և ավարտել է Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանը։ 

Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանը

Մնացականը Թիֆլիսի
հողաչափական ուսումնարանի ուսանող

1917 թվականին Մնացական Հովհաննիսյանը զորակաչվել է զինվորական ծառայության և ուղարկվել Թիֆլիսի 218-րդ պահեստային գունդը։ 

Սակայն զորամասի հեղափոխական կազմաքանդումից հետո, նա այդտեղ մնացել է մի քանի շաբաթ։
1917 թվականի աշնանը ընդունվել է Թիֆլիսի նորաբաց պոլիտեխնիկական ինստիտուտի  գյուղատնտեսական ֆակուլտետ, սակայն սուղ ֆինանսական միջոցների պատճառով թողել է ուսումը։

1918 թվականի սկզբում ընդունվել է Սարիղամիշ-Էրզրում երկաթգիծ, որպես տեխնիկ, և աշխատել մի քանի ամիս։

1918 թ աշնանը վերադարձել է հարազատ գյուղ։
1920 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին, մուսավաթականների հարձակումների դեմ կազմակերպել և ղեկավարել է Բուզլուխ և հարակից գյուղերի ինքնապաշտպանությունը։ 

1920 թվականի մայիսին, Կարմիր 11-րդ բանակի 20-րդ դիվիզիայի կազմում մասնակցել է մուսավաթականների ջախջախմանը Գանձակ քաղաքում։ Համագործակցել է Եգոր Տեր-Ավետիքյանի հետ։ Համաձայն թուրքական աղբյուրների, Գանձակում այդ օրերին կոտորվել են 13000-15000 թաթար-մահմեդական-թուրքեր։
Հայկական ջոկատները օգնում են կարմիր բանակայիններին, որպեսզի թուրք մուսավաթականներին չեզոքացնեն և նրանք չկարողանան հարձակումները շարունակեն Հյուսիսային Արցախի հայկական գյուղերի վրա։
Այդ օրերին Կիրովը հանդիպել է Մնացական Հովհաննիսյանին և առաջարկել նրան որպես "լավ, անձնազոհ, քաջ մարտիկ" ծառայի Կարմիր բանակում, սակայն նա հրաժարվում է, քանի որ լավ էր հասկանում հաստատվող կարգերի էությունը և նպատակները։ Նրա ցուցաբերած օգնությունը ռուսներին զուտ հայկական գյուղերի անվտանգության շահերից էր ելնում։
Մնացական Հովհաննիսյանի ջոկատը համատեղ գործողություններ է ծավալել նաև զորավար Անդրանիկի հետ, ով Մնացականին անվանում էր "քաջ գանձակեցի"։
Մնացականը օգնում է նաև Մարտակերտի շրջանի հայությանը, նրանց ազատագրմանը թուրքերից։ Մարտակերտցիները հետագայում հիշում էին, որ "մի սև մարդ եկավ մեզ օգնեց"։ Նրանք երկար տարիներ բարեկամություն էին անում աքսորված Մնացականի Բուզլուխում մնացած եղբոր՝ Թևոսի հետ։

1920 թ սեպտեմբերից մինչև 1925 թ սեպտեմբեր Մնացական Հովհաննիսյանը դասավանդել է հայրենի գյուղում, ինչպես նաև հարևան հայկական գյուղերում՝ Վերինշենում, Հելենենդորֆում (Խանլար) եղել է ռուս-հայկական դպրոցի վարիչ։ Հայրենի Բուզլուխ գյուղի առաջին դպրոցը 1920 թ հիմնադրել է Մնացական Հովհաննիսյանը։

1922 թ նա ընտրվել է Բուզլուխի գյուղխորհրդի նախագահ։
1922 թվականի աշնանը վիրավորվել է կրծքավանդակի շրջանում, կրակոցից։ Խորհրդայնացված թուրքերին և նրանց դավաճան հայ գործընկերներին հանգիստ չէր տալիս բանիմաց և քաջ Մնացականի ազատությունը և գործունեությունը։ 

1925 թ-ին Գանձակի նահանգային ժողկրթության բաժինը Մնացականին գործուղել է Երևանի պետական համալսարան, որտեղ նա ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետում սովորել է 2 տարի։

Մնացականը հողաչափական
աշխատանքների ժամանակ

Ուսմանը զուգահեռ՝ 1926 թվականի հունիս ամսից աշխատել է Հայկական ԽՍՀ ԺողԿոմՀող-ում, ուր երկարատև գործուղումների էր ուղարկվում շրջաններ։ Դրա պատճառով ուսումը Երևանի պետհամալսարանում ժամանակավորապես դադարեցրել է։ 

Հաճախ էին Մնացականին ուղարկում Հայաստանի տարբեր շրջաններ հայ-մահմեդական հողային վեճերը լուծելու՝

Մնացականը՝ Զանգեզուրի գավառի
տեղացի հայերի և քոչվորների վեճերը լուծելիս

1930 թ ԺողկոմՀող-ում աշխատանքը թողել և սկսել է մաթեմատիկա դասավանդել Երևանի մանկավարժական ինստիտուտի բանվորական ֆակուլտետում։ 

1930 թ սեպտեմբերից շարունակել է ուսումը ֆիզմաթ ֆակուլտետում և ավարտել այն 1932 թ-ին։

1932 թ սեպտեմբերից մինչև 1934 թ սեպտեմբեր աշխատել է Դիլիջանի միջնակարգ դպրոցի ուսմասվար։

Դիլիջանում։
Աջից ձախ՝ Մնացականը, նրա կինը՝ Լուսիկը։

Մնացականի կինը՝ Լուսիկ Տեր-Ավետիքյանը  
Բանանց գյուղից, բժիշկ Փառանձեմ Ավետիքյանի քույրն է

1934 թ մահանում է Մնացականի կինը, որից հետո որդին՝ Հրաչյան ապրել և դաստիարակվել է տատիկի և մորաքրոջ մոտ՝ Ավետիքյան Փարանձեմի, ՎԿՊԲ անդամ, Հայրենական պատերազմի մասնակից։ 

1934 թ սեպտեմբերից Մնացականը վերադարձել է Երևան և մինչև 1938 թ աշխատել ժողՏնտՀաշվառման տեխնիկումում, որպես ուսմասվար։
Զուգահեռ՝ 1937 թ սեպտեմբերից մինչև 1941 թ նոյեմբերի վերջ աշխատել է Երևանի ֆինանսական տեխնիկումում, դասավանդել է մաթեմատիկա։ 

Երևանի տրոպիկական
ինստիտուտ, 1938 թ,
Մնացական Հովհաննիսյանը դասախոս է

1941 թ նոյեմբերի վերջին Հայկական ԽՍՀ ներքին գործերի մարմինների կողմից, իրեն անհայտ պատճառներով, պատերազմական ժամանակահատվածում, ուղարկել են Ղազախստան, ուր 1942 թ ապրիլի սկզբից մինչև 1945 թ վերջ աշխատել է Ակմոլինսկի մարզի Եսիլսկի շրջանի տարբեր միջնակարգ դպրոցներում։ 

1945 թ վերջում, պատերազմից հետո, վերադարձել է Երևան։ 

1946 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 1949 թվականի հունիսի 14-ը՝ նորից մաթեմատիկա է դասավանդել Երևանի ֆինանսական տեխնիկումում։

1949 թ հունիսի 14-ին Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ներքին գործերի մարմինները Մնացական Հովհաննիսյանին, որդու՝ Հրաչիկի հետ միասին աքսորել են Ալթայի երկրամասի Սորոկինսկի շրջան։ 

1949 թվականի աքսորման գործում նրան մեղադրել են դաշնակ լինելու մեջ։ Մնացական Հովհաննիսյանը իր նկատմամբ իրականացված հալածանքները համարել է սխալ, հիմնված կեղծ ցուցմունքների վրա և ոչ ազնիվ մարդկանց զրպարտանք։

 Մնացական Հովհաննիսյանին ՆԳ մարմինները մեղսագրել են՝

• ցարական բանակի սպա լինելը
• ակտիվ դաշնակցական լինելը
• ադրբեջանական բնակչության թալանը

Ադրբեջանա-հայ դավաճանները հասան իրենց նպատակին։ 

Մնացականը Ալթայի
երկրամասում, աքսորավայրում

1949 թ հուլիսի 4-ից մինչև նույն տարվա նոյեմբերի վերջ աշխատել է որպես բանվոր, Բլինովսի սպլավուչաստոկ-ում։ 

Երիկամների՝ վրա հասած, հիվանդության պատճառով Սորոկինսկի ՎՏԿ-ն նրան ճանաչել է հաշմանդամ և ազատել նշված բանվորական ծանր ֆիզիկական աշխատանքներից։

1950 թ մայիս-օգոստոսին աշխատել է Սորոկոնսկի ՍիբՏրանսՍտրոյ Շինջոկատի դրամարկղի գանձապահ, սակայն աշխատավայրի հեռավորության պատճառով ազատվել է այդ աշխատանքից։

Ալթայի երկրամաս՝
Աջից վերևի շարքում՝ Մնացականը
Աջից ներքևի շարքում՝ նրա որդին Հրաչյան

1951 թ սեպտեմբերից աշխատել է Ալթայի երկրամասի Սորոկինսկայա շրջանի Զարինսկայա կայանում 7-ամյա դպրոցում, որպես մաթեմատիկայի ուսուցիչ։

1955 թվականի ապրիլի 16-ին, Մանասերին ուղղված նամակում Մնացականը գրել է.
"Բարև Մանասեր ջան,
Իրոք բոլորիս աչքը լույս !
Անչափ ուրախ եմ, ցանկանում եմ հաջողություն և վերջ տառապանաց։
Մենք էլ կազատվենք, հերթը մեզ էլ կգա, մի մտածիր։ 
Այստեղից էլ բավականին մարդիկ են ազատվել։
Հիվանդությունս երկար տևեց, շատ եմ չարչարվում։
Հիմա էլ ասում են պլևրիտ է։ Չգիտեմ, վերջը ինչ կլինի։
Աշխատում եմ ոտքի կանգնել, տեսնենք։
այժմ ջերմությունս առավոտյան 37 էր, երեկոյան 38.6, ավել կամ պակաս:
Ներիր չեմ կարողանում գրել, հոգնում եմ
Բարևիր Լենային, Դուսյային և ծանոթներին։

Քո Մնացական, 16/4/1955 թ։"

1955 թ մայիսի 18-ին Մնացական Հովհաննիսյանը և նրա որդին՝ Հրաչիկ Մնացականյանը ազատվել են հատուկ ճամբարից։

1961 թվականի օգոստոսի 22-ին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն դատարանի որոշմամբ Հովհաննիսյան Մնացական Ավետիսի և Հովհաննիսյան Հրաչիկ Մնացականի արդարացվել են հանցակազմի բացակայության հիմքով, մեղադրանքները համարվել են առոչինչ։

Մնացական Հովհաննիսյանի իրական սխրանքը առայսօր մնում է չբացահայտված և չգնահատված։ 

Հետագայում, Զարեհ Մելիք-Շահնազարովը, ռուսերեն "Подавление мусаватистского мятежа в Гяндже" աշխատության մեջ գրել է՝
"26 мая 1920 года на рассвете турко-мусаватисты подняли мятеж в Гяндже и во всем Азербайджане. 
...
Итак, после нескольких дней боев мятежники были разбиты и стали в панике отступать из города.
Говоря о тех, кому принадлежит заслуга в деле подавления турко-мусаватистского мятежа, следует отметить полковника Павла Тер-Саркисова, командовавшего участком фронта Карабах-Гянджа, полковник Егора Христофоровича Тер-Аветикяна, его заместителя Мнацакана Аветисовича Оганесяна и начальника снабжения войск Арменака Шмавоновича Боряна. Вот те, кто в действительности прежде всего должны были получить ордена и благодарности за подавление восстания.
На второй или третий день после подавления восстания, точно не помню, на площади села Геташен состоялся большой митинг, в котором приняли участие офицеры и бойцы наших войск. Перед построенными офицерами и бойцами выступил полковник Егор Тер-Аветикян. Он поблагодарил солдат и офицеров за службу и неожиданно заявил, что собирается покинуть родной Карабах и уехать в Иран. Все удивленно смотрели на своего любимого командира, и лишь его офицер Мнацакан Оганесян по прозвищу Цакан произнес: "Инкер Егор, зачем ты говоришь это? Ведь ты сделал много хорошего не только для своего народа, но и для новой власти"! По мнению Оганесяна, командование 11-й Красной Армии должно было вынести благодарность полковнику за активные действия по подавлению мятежа и освобождению из плена красноармейцев. "Зачем же тебе покидать свой край, за народ которого ты воевал целых три года?", - продолжал Цакан.
Тогда Егор Тер-Аветикян, подняв голову, сказал тихим и подавленным голосом: "Мои дорогие и храбрые бойцы и офицеры, я лелеял мысль умереть в боях за мой народ, чтобы тело мое было предано родной земле, но, как видите, пули наших врагов миновали меня, и я остался жив и невредим. Но по всему я вижу, что наш любимый Карабах, который мы с такими трудностями отстаивали и отстояли, потеряв при этом десятки тысяч братьев и сестер, наш любимый город Шуши, не будет больше нашим".
Тут среди бойцов поднялся ропот и даже шум. Среди начавшихся разговоров и шушуканья неожиданно громко прозвучал голос командира нашего кавалерийского эскадрона майора Соса: "Дорогой наш товарищ Егор, Карабах никогда не будет чужим, и никогда за свое тысячелетнее существование никому не подчинялся кроме Матери-Армении! Даже во времена персидского владычества наши князья-мелики лишь платили Шаху символическую дань и были самостоятельны!" Со всех концов площади послышались аплодисменты и слова одобрения в адрес майора.
Полковник поднял руку, чтобы все притихли, и сказал: "Товарищ Сос прав, мы всегда были независимы, да и в данный момент не подчинены никому, но завтра будет именно так, как я сказал, и именно я буду расстрелян как раз за то, что спас вместе с вами много жизней красноармейцев".
Прервав его, Оганесян спросил: "Зачем же Советская власть будет тебя расстреливать? Ведь ты же много сделал для нее!"
Тер-Аветикян громко сказал на это: "В рядах большевиков сидят мусаватистские агенты наподобие Асада Караева и все, что я сказал, верно: первым делом расстреляют как раз меня. Турки обманывали наших русских братьев в 1913-14 годах, а теперь обманывают и Советскую власть. Возврата нет, и на днях я покину вас и уеду. Буду ли я жив и мертв, но сами увидите, что все сказанное мною будет верно. Прощайте мои офицеры и бойцы, мой героический народ!"
При этих словах полковник опустил голову и замолчал. Вскоре после этого Арменак Борян, директор десятилетней школы, начальник снабжения как наших, так и красноармейских частей сказал мне: "Зарэ-джан, то, что сказал Егор - все правильно, он ни в чем не ошибся. Наши русские братья очень близоруки: они за добро платят злом, а за зло - добром. Они еще не научились правильному возмездию. Но так или иначе, Нагорный Карабах и наш Гандзак передадут Азербайджану, а впрочем и уже фактически передали. И то, что Егора бы расстреляли, тоже правда. Он весьма правильно сказал, что среди большевиков много мусаватистов и турецких эмиссаров, они добьются его расстрела, да и не только его, но и очень многих армян. Не сегодня, так завтра или позже. Так что, пожелаем ему счастливого пути. Может быть, обстановка изменится и он снова вернется на родину. Дай Бог, если будет так!"
Вот так закончилась для нас эпопея на участке Карабах-Гянджинского мятежа мусаватистов.
"

Ես իմ պարտքը համարեցի փրկել այս բանիմաց, քաջ, հայրենասեր մարդու անունը մոռացությունից։
Լույս իջնի հիշատակին քո, Ցական ամի։

Սուրբ Մինաս սրբատեղին

Մի քանի տասնյակ տարի փնտրում էի իմ մանկության ամենահիշված սրբատեղի՝ Սառցաշեն (Բուզլուխի) Սուրբ Մինաս մատուռի նոր նկարները։ Եվ երկու օր առաջ վերջապես գտա։

Օկուպացված, հայրենի Հյուսիսային Արցախի Սառցաշեն (Բուզլուխ) գյուղում է գտնվում այդ փոքրիկ, բայց թանկ սրբավայրը։ 

Սուրբ Մինաս մատուռի մուտքը։ Սակայն մուտքի կողքի խաչքարը չի երևում։ 02 հուլիս, 2020 թ։

Սուրբ Մինասի կողքը աճում էին ահռելի մեծ հացենիներ, որոնցից մեկի կեղևի վրա հայրս գրպանի դանակով՝ փոքր փորագրել էր "Արթուր" բառը։ Ես երևի առաջին դասարանցի էլ չէի այդ ժամանակ։ Բայց ամեն ամառ, գնում, ուշադիր նայում էի, թե ինչպես է ծառի հետ բարձրանում ու ընդլայնվում այդ գրածը։ Անշուշտ հիմա էլ կա, եթե ծառը չեն կտրել։ Դժվար կտրեին, քանի որ թուրքերը վախենում էին այդ մի քանի հացենուց։ 
Մի պատմություն կար իրական, ինչպես էր մի անցորդ թուրք հացենիների մեկից մի երկար ճյուղ կտրել ձեռնափայտի համար։ Մինչև տուն հասնելը նրա լեզուն կապ է ընկել և մի կողմը թուլացել։  Հասկանալով որ պատիժը սուրբ ծառից է, նա մի արջառ է մատաղ արել Սուրբ Մինասի մոտ և առողջացել։

Ամեն տարի քոչվոր թուրքերի ոչխարների հոտը մեր գյուղով էր անցնում, հետո էլ բարձրանում՝ այդ մատուռի կողքով էին գնում։ Թորքերը (մեզ մոտ նրանց ադրբեջանցի կամ թուրք չէին ասում, այլ՝ թորք) ամառվա սկզբին իրենց ոչխարների հոտերը քշում էին Մռավի և Կեպաս-Ալհարակ լեռների ստորոտները։ Աշնան վերջում նոր հետ էին տանում։

Ոչխարների սուրուն այնքան մեծ էր, որ երբ սկսում էին անցնել, ապա վերջը մի քանի ժամ հետո էր ավարտվում։ Սպիտակ ոչխարների և գառների արանքներում, հոտի հենց մեջ, թաքնված գնում էին նաև չոբանների սպիտակ ահավոր շները, որոնց չէիր տարբերի սպիտակ հոտի մեջ։ Նրանք աննկատ էին պաշտպանում հոտը։

Վերադառնանք Սուրբ Մինաս մատուռին։
Սուրբ Մինասը կառուցվել է գյուղացիների միջոցներով, ինչպես և Մանաշիդի Սբ․Աստվածածին եկեղեցին։ Ի դեպ, Մանաշիդի եկեղեցու կառուցման մասին մի հետաքրքիր դրվագ կա, որ գրել եմ նախկինում։ Տես այստեղ։

Մատուռի կողքը մի տապանաքար կար, ասում էին այդտեղ Սուրբ Մինասն է ամփոփված։ Մամռակալած հին քար էր, եզրերը նախշազարդ։ Քարի մի անկյունը կոտրված էր։

Նախկինում քիչ հեռու զանգերով եկեղեցի է եղել, սակայն կողքի ժայռը փլվելով եկել հասել էր եկեղեցուն, դրա համար նրա փոխարեն նորն են կառուցել։

Գյուղի մեծերը պատմում էին, որ 1920-աններին Սուրբ Մինասի կողքը աճում էին ահռելի բարձր հացենիներ։ Սովետական կարգերի հաստատումից հետո, եկեղեցիները քանդում կամ՝ լավագույն դեպքում պահեստ էին սարքում։
Սուրբ Մինաս եկեղեցու տանիքը քանդել էին։ Հացենիները կտրել, օգտագործել են կոլխոզի այլ շինության կառուցման մեջ։ Կոլխոզի նախագահը, ով հրամայել էր եկեղեցին քանդել, հացենիները կտրել, աչքն էր վնասել այդ օրը, իսկ նրա տանը նույն օրը դժբախտ դեպք էր եղել՝ կինը տան պատուհանից գլխիվայր էր ընկել։ Գյուղի հավատացյալները այդտեղ վերին պատիժ էին տեսնում։

Սուրբ Մինաս մատուռին հետևում էր Գոհարիկ բիբը, կամ ինչպես մենք էինք նրան կոչում՝ Զալոն։
Չտեսնված բարի, աստվածավախ, համեստ, աշխատասեր, խելացի կին էր մեր Զալոն։
Զալոն հետևում էր, որ մատուռի ներսը և շրջակայքը լինի խնամված, մաքուր, դուռը փակ։

Զալոն՝ Գոհարիկ բիբը

Զալոյի հետ զրուցելը մի այլ աշխարհաճանաչություն էր։
Ժամերով նրան հարցեր էի տալիս, նա էլ պատմում էր դարերից իրեն հասած անցուդարձը, նաև 1918-20 թվականների թուրքերի հարձակումների մասին, մեր Գյուլիստանի մելիքության գյուղերի մասին։
Զալոյի աչքի առաջ էր, թուրքական հարձակումից անտառներ փախնելու ժամանակ, Ալեքսանդր պապիկիս մյուս զույգ եղբայրը Կուրակ գետն ընկել ու խեղդվել։ Զալոն այդ օրերին, դեպի անտառ փախուստի ժամանակ, ճանապարհին սպանված հայ կին էր տեսել։ Այդ կնոջ ողջ մնացած մանուկը՝ չհասկանալով ինչ է տեղի ունեցել, կաթ էր դեռ ծծում մահացած մորից։ Նրանք վերցնում են այդ երեխային ու հետները փախցնում անտառ։
Գյուղի տղամարդիկ դիրքերում էին՝ Վերինշեն գյուղի մոտ։ Ես նախկինում գրել եմ այդ պատերազմից մի  դրվագի մասին(Տես)։
...
Սուրբ Մինասի ուխտավորները անպայման Գոհարիկ բիբի (Զալոյի) տան կողքը կանգնում էին և մոմ էին վերցնում։ Դրանք հասարակ մոմեր չէին, այլ մեղրամոմեր։ Ի դեպ մոմ չէինք ասում դրանց, այլ պատրույգ։ Դա մեղվափետակների քամած մեղրից մնացած, ծաղիկների բնական մոմն էր։
Զալոն շաբաթվա ընթացքում տանը հալում էր այդ ակնամոմերը, որոնք մուգ շագանակագույն էին, թելերը մի քանի անգամ թաթախում էր հալած մոմի մեջ  և փռում սեղանին, որ ամրանան։

Այդ մոմը վառելուց մեր դաշտերի ծաղիկների բույրն էր տարածվում։ 

Մոտակա գյուղերից՝ Մանաշիդից, Գետաշենից, Էրքեջից մարդիկ կիրակի (գիրեգի, գիրյագի) օրերին մեքենաներով, ավելի հաճախ՝ ոտքով, ուխտագնացության էին գալիս Սուրբ Մինասի փոքրիկ մատուռը։ 

Եվ վաղ առավոտից, մեր տան կողքով, սկսում էին անցնել նրանց փոքր խմբերը։ Հաճախ մատաղ էին անում։ 

Սուրբ Մինասի շուրջ՝ հինգ անգամ, պտտում էին մատաղացու աքլորը կամ գառը, հետո մատաղացուի ականջի փոքր կտրվածքից արյունը քսում էին երեխաների ճակատին, որպես օրհնանք։ Քահանա պարզ է, որ չկար։ Սովետի տարիներն էին։ Անգամ եկեղեցի գնալն էր հանցանքի պես մի բան։

Մատուռի կողքը սեղան և նստարաններ էին տեղադրված, որ ուխտավորները կարողանան մատաղը մատուցել անցնողներին։ 

Մինչև այսօր հիշում եմ ինձ ու Դիմոյին՝ գետաշենցիների մատուցած մատաղի համը, թաժա թոնրի հացով։ 
Ի դեպ, Շահումյանի գյուղերում, թոնրի առաջին հացը տրվում էր անցորդներին։ Յուրաքանչյուր անգամ, թոնիրը վառելուց և առաջին հացը թխվելուց հետո, այն հանում էին,  թեյի սրբիչով մաքրում մոխիրը ու դուրս գալիս փողոց։ Առաջին անցորդը ստանում էր այդ հացը։ Դա պարտադիր ավանդույթ էր։
Այդպիսին են շահումյանցիները։ 

Մատուռի մուտքի դռան կողքը խաչքար կար, թվագրված 1551 թվականով։ Ներսում սրբապատկերներ էին։ Ու մի քանի պատուհաններ։ Տանիքը կիսաքանդ էր, ներսի կեսը չէր ծածկվում։ Մենք՝ երեխաներս, հաճախ էինք հանկարծ վրա հասած կարկուտից կամ հորդառատ անձրևից պատսպարվում այդ մի կտոր տանիքի տակ։

Եվ ահա երկու օր առաջ, մի բաքվեցի զբոսաշրջիկի ֆեյսբուքյան նկարներում, պատահական գտա Սուրբ Մինասի նկարները, որոնք թվագրված են 2020 թվականի հուլիսի 2-ով։

Սուրբ Մինաս մատուռի ներսը։ 02 հուլիս, 2020 թ։

Ուրախությանս չափ չկա, որ այն կանգուն է։

Նկարում երևացող նորոգումները իրականացվել էին 1990-92 թվականներին, երբ գյուղը դեռ հայաբնակ էր։ 

Երջանկահիշատակ Սամվել Կարապետյանը իր աշխատություններում Սուրբ Մինաս է անվանում Սուրբ Սարգիս եկեղեցին, որ գյուղամիջում է։ Սակայն Սուրբ Մինաս եկեղեցին սա է։

Հիշեցնեմ, որ Արցախի Հանրապետության Հյուսիսային Արցախի Շահումյանի շրջանը առ այսօր գտնվում է ադրբեջանական օկուպացիայի տակ, սկսած 1992 թվականի հունիսի 13-ից, 1000 օր տևած հերոսական պայքարից հետո։

Հայկական ԽՍՀ Գերագույն Խորհրդի որոշումը ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կովկասյան Բյուրոյի 1921 թվականի հուլիսի 5-ի որոշումը անօրինական ճանաչելու մասին

13 փետրվարի 1990 թ., Երևան

Ելնելով նրանից, որ Լեռնային Ղարաբաղը՝ Արցախը, Հայաստանի անբաժան մասն է և երբեք չի պատկանել Ադրբեջանին, որ 1918 —1921 թթ. Լեռնային Ղարաբաղը եղել է անկախ և ունեցել է իր պետականությունը՝ հանձին երկրամասի ժողովրդական կառավարության և հայոց Ազգային խորհրդի,

ելնելով այն հանգամանքից, որ Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը որոշվել է ոչ սահմանադրական և իրավասություն չունեցող կուսակցական մարմնի՝ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի 1921 թ. հուլիսի 5-ի կամայական որոշմամբ, որը կայացվել է ուրիշ պետության ազգային-պետական շինարարությանը մասնակցելու իրավունք չունեցող սուբյեկտի կողմից և, հետևաբար, դրսևորվել է որպես խորհրդային մեկ այլ սուվերեն հանրապետության ներքին գործերին միջամտելու կոպիտ ակտ, որի հետևանքով ոտնահարվել են ազգերի ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքները, հաշվի չի առնվել երկրամասի 95 տոկոս կազմող հայ բնակչության, ինչպես նաև Խորհրդային Հայաստանի բնակչության կամքը,

հենվելով ազգերի ազատ ինքնորոշման իրավունքի, ինչպես նաև ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի քաղբյուրոյի 1920 թ, հուլիսի 9-ի՝ Վ. Ի. Լենինի նախագահությամբ անցկացված նիստի որոշման վրա, որով Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը պետք է որոշվեր բնակչության էթնիկական կազմով և նրա կամքով, Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության 1921 թ. հունիսի 12-ի դեկրետի վրա, որը, ելնելով Ադրբեջանի հեղկոմի դեկլարացիայից և Հայաստանի ու Ադրբեջանի սոցիալիստական հանրապետությունների կառավարությունների միջև կայացած համաձայնությունից, Լեռնային %արարաղը հռչակել է Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետության անբաժան մաս,

նշելով, որ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության ազատ ինքնորոշման իրավունքը ճանաչվել է նաև Ադրբեջանական ԽՍՀ հեղկոմի 1920 թ. նոյեմբերի 30-ի որոշմամբ և դեկտեմբերի 1-ի դեկլարացայով, հաստատակամորեն հանդես գալով ազգերի ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքների պաշտպանությամբ, որն ամրապնդված է ԽՍՀՄ կազմավորման պայմանագրով և ԽՍՀՄ սահմանադրությամբ՝ որպես բազմազգ խորհրդային պետության մեջ ազգամիջյան հարաբերությունների հիմք,

Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության Գերագույն խորհուրդը որոշում է.

Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի 1921 թ. հուլիսի 5-ի որոշումը, որի հետևանքով խախտվել է Լեռնային Ղարաբաղի հայության ինքնորոշման իրավունքը, անեքսիայի է ենթարկվել Հայկական ԽՍՀ տարածքի մի մասը և հայ ժողովուրդը բաժանվել է երկու հատվածի, համարել իրավասությունից զուրկ, միջազգային իրավունքի անհարիր և անօրինական։

Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ` Հ. ՈՍԿԱՆՅԱՆ
Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության քարտուղար՝ Ն. ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ

ՀԻՄՔ – «Խորհրդային Հայաստան», 17 փետրվարի 1990։

Պատկերացնում ե՞ք։ Ալեքսանյանը դեռ պաշտոնյա է բանակում

Այս տարի արդեն հայկական բանակում 13 զոհ կա։

Հանրությունը շիկացած լուծումներ է պահանջում։

Նայում եմ Հայաստանի Հանրապետության Պաշտպանության նախարարության կայքը և
ի՞նչ։
Ալեքսան Ալեքսանյան
գեներալ-մայոր

ՀՀ ԶՈՒ բարոյահոգեբանական ապահովման վարչության պետի պաշտոնում նշանակվել է 2019 թվականի նոյեմբերի 28-ին:

Այստեղ կարդացեք, թե ինչպես 1998 թվականի մարտի 16-ին, երբ Ալեքսան Ալեքսանյանը դեռ մայոր էր և հանդիսանում էր Արմավիրի զորամասի շտաբի պետը, իսկ Մուրադ Կիրակոսյանը՝ հրամանատարը, ես քվեարկել էի ի հակառակ իրենց հրամանի Վազգեն Մանուկյանի օգտին, իսկ իրենք քարոզում էին այլ թեկնածու։

Թե ինչ էր կատարվում զորամասում, գրել եմ՝ մահեր, ծեծ ու ջարդ, դեդովշինա բառիս գերագույն իմաստով։

Ոնց կարող է այս մարդը, ում գլխավոր շտաբի պետ եղած ժամանակ ես տեսել եմ զորամասում տիրող բարքերը, ով բացեց իմ ընտրական քվեաթերթիկը և գոռոցը դրեց ամբողջ ընտրատեղամասում՝ լինել հայոց բանակի բարոյահոգեբանական ապահովման վարչության պետ։

Նախարար Տոնոյանին խնդրում եմ ազատել բանակը այսպիսի կադրերից։

Ես տղաներ պետք է ուղարկեմ բանակ ծառայելու։ Ես տեսել եմ այս մարդկանց արածները 22 տարի առաջ։