Անմոռանալի ողբերգություն

Քանի որ այսօր Հայաստանում նշվում է բռնադատվածների հիշատակի օրը, ես առաջին անգամ հրապարակում եմ բռնադատված և հետագայում արդարացված Ղազարյան Մեխակի մասին Անմոռանալի պատմությունը, որը գրել է իմ պապիկը` Մովսես Ղազարյանը, 2009 թվականին։

Ըստ մյուս պապիկիս, Թևոս Վարդանյանի պատմածի, Մեխակ Ղազարյանի ձերբակալման պատճառներից է դարձել նաև կոլտնտեսության ժողովի ժամանակ արված մի արտահայություն Ստալինի մասին։ Նա ասել է, որ "Ստալինը, իր վխինալը ետը, լոխճին փռնոտիլա տում"։ Շահումյանի բարբառով դա նշանակում է, որ Ստալինը, ելնելով իր վախերից, բոլորին բռնել է տալիս։

Ժողովի ժամանակ կողքի նստած մատնիչներից, գործակալներից մեկը դա հասցնում է ՊԱԿ-ին։ Եվ այդպիսով այս աշխատող մարդը դառնում է բռնաճնշումների զոհ և նրա հետագա ճակատագիրը աքսորելուց հետո անհայտ է մինչ օրս։

Բուզլուխ, 1932 թիվ։ Մեխակ Ղազարյանը դիմացի շարքում, ձախից երկրորդը

Նկարել է Մնացական Հովհաննիսյանը

Ղազարյան Մեխակ Հարությունի

1890 –

Անցած դարի 30-ական թվականներին Պողպատե միապետի հրամանով բազմահազար մտավորականներ նրա քմահաճույքների զոհ դարձան: Նա չխնայեց ո՛չ մտավորականին, ո՛չ անմեղ շինականին, ո՛չ հասարակ արհեստավորին: Սպիտակ ջարդը մեր գերդաստանի կողքով էլ անտարբեր չանցավ: ՊԱԿ–ի դավադիր մանկլավիկների չար ուժերը մի օր էլ բախեցին Ղազարյան Մեխակի դուռը: Ծանր ճակատագիր բաժին հասավ նրան և նրա ընտանիքին:

Մեխակ Հարությունի Ղազարյանը ծնվել է 1890թ. Շահումյանի շրջանի Բուզլուխ գյուղում, դարբնի ընտանիքում: Նա վաղ հասակից զբաղվում է արհեստով` փորձելով ինչ-որ չափով թեթևացնել ընտանիքի հոգսերը: Շուտով արժանանալով գյուղացիների սիրուն և վստահությանը` նա ընտրվում է կոլտնտեսության վարչության անդամ, այնուհետև` միաժամանակ վերստուգիչ հանձնաժողովի նախագահ:

Այդ դաժան տարիներին, ինչպես յուրաքանչյուր բնակավայր, Շահումյանի շրջանն էլ ուներ ՊԱԿ-ի իր գործակալները, որոնց ձեռքով էլ բանտարկվում է Ղազարյան Մեխակը` համարվելով Սովետական Միության թշնամի և աքսորվում Միջին Ասիա: Բազմանդամ ընտանիքը մնում է բախտի քմահաճույքին:

Ստալինի մահից հետո Ղազարյան Մեխակը արդարացվում է:

Անմոռանալի ողբերգություն

Սովորաբար գյուղի նշանավոր մարդիկ ձիավարժությունների, հարսանիքների ժամանակ կամ գործով հարևան գյուղեր գնալու համար հատուկ լավ ձի են պահել, որը միայն այդ նպատակին է ծառայել: Նրան բեռնել չէր կարելի, քանի որ ձին սովոր չէր բեռ վերցնելուն: Միաժամանակ իր տիրոջից բացի ոչ ոք չէր կարող նստել այդ ձիուն` թույլ չէր տալիս: Մեր գյուղից հայրս և հորեղբայրս ունեին այդպիսի ձիեր:

Հորեղբայրս` Մեխակ Ղազարյանը, ուներ այդպիսի մի էգ ձի` սպիտակ գույնի մոտ 3 տարեկան մատակ (էգ): Նրան հավասար մրցող չկար մեր գյուղում: Հայրս նույն նպատակի համար ուներ կարմիր գույնի արու ձի, բայց նա զիջում էր հորեղբորս ձիուն:
Օրերից մի օր` 1937 կամ 1938 թվերին, ես և հորեղբորս ավագ որդի Գուրգենը, ձիերը օրվա վերջին տարանք մեր տների դիմաց Կռնուտներ կոչվող տեղը, կապեցինք, որ արածեն: Հաջորդ օրը գնում էինք տեղերը փոխում: Այդ պարտականությունը դրված էր մեզ վրա: Արդեն ձիերը սովորել էին մեզ: Երևի իրենք էլ էին իմանում, որ իրենց իսկական բարի ցանկացողները մենք ենք, սպասում էին հաջորդ օրվան:
Ձիերին ջուր տալու պարտականությունն էլ էր մեզ վրա: Մեզ համար հաճույք էր: Նստում էինք մոտ 2 կմ հեռավորության վրա, գետից ջուր տալիս, նորից տեղափոխում դաշտ: Պատահում էր երկուսով մրցում էինք, թե մեր ձիերից որը արագ կվազի: Հորեղբորս ձին միշտ հաղթում էր: Շատ գեղեցիկ քայլվածք ուներ, այն կոչվում էր յորղա: Չէր զգացվում, որ ձիու վրա ես նստած:

Մի առավոտ, ձիերը իրենց տեղում չէին: Մեզ մեղադրում էին, թե լավ չենք կապել, բաց են ընկել երևի, ուրիշ տեղ կլինեն երևի, ստիպեցին, որ գնանք փնտրենք: Երկուսով ամբողջ օրը տեղ չթողեցինք, մինչև Դոդ սար կոչվող արոտավայրերը գնացինք, ոչ մի տեղ չճարեցինք:
Երեկոյան վերադարձանք առանց ձիերի: Էլի թուք ու մուր ստացանք, իբր թե լավ չենք ման եկել, չի կարող պատահի, որ մեր ձիերը գողացած լինեին: Չէին հավատում, ո՞նց թե Ղզարանց Մեխակի ձին գողանան: Դա չլինելու բան է, նա շատ վիրավորված էր:

Հորեղբայրս ընտանիքի ավագն էր: Նա հանձնարարում է հորս և մյուս եղբորը, թե որտեղ որ է, գնացեք, ձիերը բերեք: Շատ ման գալուց հետո պարզվեց, որ ձիերը գողացել են, բայց դժվար թե գյուղից որևիցէ մեկը այդ ռիսկին դիմեր: Նրանք լավ էին ճանաչում, թե ում ձիերն էին դրանք: Երկրորդ վարկածը` ձիերը թուրքերը տարած կլինեն կամ Քելբաջարի կամ Եվլախի կողմերը: Երկար որոնումներից հետո ձիերը այդպես էլ չգտնվեցին:

Սովորություն կար, այդպիսի դեպքերում օրգաններին չհայտնել: Հույսները չէին կորցնում: Կարող է մի տեղից դուրս գան…

Մեխակ Ղազարյանը ծնվել է Բուզլուխ գյուղում Զարգար Թյունիի ընտանիքում:
Նա միակ դարբինն էր գյուղում:
Այդ արհեստը նա սովորել էր` նշանավոր դարբին, գետաշենցի Վարդազարի մոտ 2 տարի ուսանելով:

Նա առաջիններից էր, որ ընդունվել էր կոլտնտեսության շարքերը: Գյուղի գրասենյակից ոչ հեռու դարբնոց էին կառուցել: Նրա մոտ աշակերտում էր Գանձակից վերադարձած վաղեմի ծանոթ Մեխակ Սաֆարյանը: Գյուղի կոլտնեսության և բնակչության կարիքները իրենք էին հոգում:
Սայլի մետաղյա մասերն էին պատրաստում, գութանները վերանորոգում, անասուններին պայտում, պատրաստում էին կացին, ցակատ, կենցաղային շատ իրեր և պարագաներ:
Սայլերի փայտե մասերը պատրաստում էին հայրս և համագյուղացի Հակոբ Հարությունյանը:

Հորեղբայրս` Մեխակ Ղազարյանը, ամեն տարի ընտրվում էր կոլտնտեսության վարչության անդամ, միաժամանակ վերստուգիչ հանձնաժողովի նախագահ: Կոլտնտեսությունը կոլտնտեսականներին վճարում էր աշխօրի քանակով` ով քանի աշխօր ունի: Ամեն մի իր պատրաստելու համար հաշվարկվում էր աշխօր: Կոլտնտեսության վարչության կողմից հաստատված գնացուցակ կար, որի համաձայն բրիգադավարները գնահատում էին աշխօրները: Օրինակ ձիու 20 պայտ պատրաստելը` 1 աշխօր, մեկ գութան պատրաստելը` 1.5 աշխօր, սայլ պատրաստելը` 2 աշխօր, 100 ք.մ խոտ հնձելը` 10 աշխօր, որը բաժանվում էր բրիգադի աշխատավորների միջև, և այսպես բոլոր աշխատանքները իրենց գինն ունեին:

Ըստ օրենքի` յուրաքանչյուր կոլտնտեսական պետք է տարեկան 250 աշխօր ունենար, դա համարվում էր մինիմում: Շինվերանորոգման բրիգադի աշխատողները սովորաբար 400-ից 500 աշխօր ունեին տարվա ընթացքում, նրանց համար կիրակի չկար, պահանջարկը շատ էր:

Հորեղբայրս վերջին տարիներին դուր չէր գալիս կոլտնտեսության և գյուղի ղեկավարությանը: Նրա կողմից կատարված ստուգումների արդյունքները անուշադրության էին մատնվում: Գյուղացիների կողմից հուզումները, դժգոհությունները գյուղի ղեկավարության հանդեպ ծայրաստիճան էին դարձել: Գործը նրան էր հասել, որ նրան զգուշացրել էին, կամ մենք պետք է մնանք կամ դու: Իսկ նա չէր կարող իրեն թույլ տալ, որ չարքաշ գյուղացու աշխատանքը աջ ու ձախ շռայլեն, լափեն:

Մեխակից ազատվելու ելքը գտնված էր:
Գյուղի ղեկավարությունը դիմում է շրջանի ՊԱԿ-ի աշխատակցին, թե.
«Գյուղում մի մարդ ունենք, թույլ չի տալիս աշխատենք, խանգարում է կոլտնտեսության աշխատանքներին, ժամանակին գութանները չի վերանորոգում: Կրակն ենք ընկել դրա ձեռքը, ստուգումներ է կատարում, լուն դավա է դարձնում: Գյուղացիները արհամարհանքով են նայում մեզ: Բա մենք չկարողանա՞նք ձեզ նման պատկառելի մարդկանց մի լավություն անենք»:
ՊԱԿ-ի աշխատողին հենց դա էր պետք: Յուրաքանչյուր մեկ գործ տալու համար մեկ աստղ ավելանում էր, չհաշված, որ իրենց եկամուտը պակասում էր:

Դիտավորյալ իրական անունները չեմ գրում: Հետագայում այդ դավադրության մեղավորների հարազատները ամուսնական կապեր են հաստատել, բարեկամացել են: Գրածս կարող է մի քանի ընտանիքների քայքայման պատճառ դառնալ, չնայած որոշ մարդկանց անուններ արդեն հայտնի են: Իմ կողմից նշված անունները բոլորը պայմանական են, բացի հորեղբորս անունից:

Այստեղ մի փոքր շեղվենք: …..

Սովետական Միության օրենսգրքում նախատեսված էր այսպիսի մի հոդված, ռուսերեն կոչվում է «զա պոլիտիչեսկույու բալտավնյու»: Յուրաքանչյուր մոնոպոլիտ բառի համար կամ միության ղեկավարության հասցեին դժգոհություն հայտնողը արդեն համարվում էր միության թշնամի: Յուրաքանչյուր ազնիվ չարքաշ աշխատանքով ապրող գյուղացու այդպես կարող էին կեղծ մեղադրանք տալ և բանտարկել:

Սովորաբար շրջանի ՊԱԿ-ի ղեկավարությունը բոլոր գյուղերում ուներ իր գործակալները: Առաջին գործակալները գյուղի գյուղխորհրդի և կոլտնտեսության նախագահներն էին, որոնց խոսքը հաշվի էր առնվում: Մյուսները մեկ կամ երկու գյուղացիներ էին, որոնք ամիսը մեկ պարտադիր պետք է հաշվետվություն տան ՊԱԿ-ի ղեկավարությանը:

Մեր գյուղից, վերը նշված օրենքով, համագյուղացիներ Հովսեփյան Սաշան և Մկրտումյան Ալեքսանը, մի բառի համար գտնվում էին կալանավայրում: Փոխառություն գրելու ժամանակ նրանց ստիպել են այնպիսի գումար նշել, որը հնարավոր չի եղել վճարել: Ասել են. «Եզը եզ է, էնքան պիտի բեռնես, որ կարողանա տանի: Այդ ի՞նչ եք անում»: Դրա համար որպես քաղաքական բանտարկյալ դատապարտել էին 10 տարի ժամկետով:

Սովորաբար մեծահասակ գյուղացիները ազատ ժամանակ հավաքվում էին գյուղամեջում և տարբեր հարցերի շուրջ խոսում: Գյուղի հոգսերը և տարբեր քաղաքական այլ հարցեր էին քննարկում:
Համագյուղացի Հովսեփյան Ավետիսը հումորով անձնավորություն էր, ասում է. «Ժողովուրդ իմանու՞մ եք ինչ է եղել: Ասում են, Ստալինը փախել է»:
Դա եղել է պատերազմի եռուն ժամանակ: Գյուղացիները զարմանում են, ո՞նց այդպես կարող է պատահի:
ՊԱԿ-ի գործակալներից համագյուղացի Ոչխարյանը, մոտենալով ամբոխին, հարցնում է. «Ի՞նչ է պատահել»:
Ասում են` Ստալինը փախել է:
«Ո՞վ է ասում»:
Թե` Ավետիսը:
Նրան հենց այդ էր պետք:
Առավոտյան նա արդեն կլիներ շրջանային ՊԱԿ-ի գրասենյակում:
Նա հարցնում է. «Ավետիս, ումի՞ց ես լսել»:
Իսկ նա, թե` «Առավոտը դու չասացի՞ր, որ Ստալինը փախել է»:
Բոլորը ծիծաղում են, իսկ Ոչխարյանս գույնը գցում է, մնում է լուռ կանգնած: Այդպես էլ էր պատահում:

….Ամեն ինչ ծրագրված էր: ՊԱԿ-ի աշխատակիցը Ղարաբաղից ուղարկված Ալահվերդովին հանձնարարում է նախագահ Ա.Լափողյանին. «Գյուղի մի քանի վստահելի մարդ ուղարկի ինձ մոտ: Հետո եթե կարող ես մի որոշում` կոլտնտեսության վարչության կողմից նրա վարքագծի մասին և քո բացատրությունը: Երկու օրվա մեջ ներկայացրու և համարիր հարցը լուծված»:
Պարոն Ալահվերդովը, տեղյակ պահելով շրջանի գործկոմի նախագահին, կուսշրջկոմի քարտուղարին` անցնում է իր չար պարտականության կատարմանը:
Ա.Լափողյանի կողմից ներկայացված ցուցակի համաձայն, գյուղի հինգ անողնաշար անձնավորություններ, ՊԱԿ-ի աշխատակցի թելադրանքով բացատրություններ են գրում, ստորագրում, վերադառնում գյուղ: Այդ շողոքորթ կամակատարները չէին իմանում, որ մի լավ օր իրենց արարքը հայտնաբերվելու է:

Այդ ժամանակ հորեղբայրս «քնած» չի լինում: Նա ամեն ինչին տեղյակ է լինում: Իմանում է` ինչ դավեր են պատրաստում իր դեմ: Նրա համար անսպասելի չէր, երբ 1939 թ մի պայծառ օր. կանչում են շրջան:
ՊԱԿ-ի աշխատողը ներկայացնում է բոլոր մեղադրաքները, որոնք ներկայացնում և հաստատում են համագյուղացիները: Թուղթ և գրիչ են տալիս, թե գրիր բացատրություն ներկայացված բոլոր մեղադրանքների մասին:
Ծանոթանալով բոլոր հորինած մեղադրանքներին` քթի տակ ծիծաղելով, գրում է:
Նա Գանձակում դարբնի մոտ աշակերտելուն զուգահեռ հաճախել էր դպրոց, և գրագետ էր: Գիտեր ռուսերեն և թուրքերեն:
Բացատրությունը գրում է, հերքելով բոլոր մեղադրանքները, ներկայացնում: Ալահվերդովը այդ ամենը կարդալով` հարցնում է.«Այս ամենը ո՞վ կարող է հաստատել»:

«Ինչու՞ չէ»:

«Խնդրում եմ ցուցակը ներկայացնես»:

Գյուղացիներից 5-6 հոգու անուն է գրում, ներկայացնում իրեն:

«Ազատ ես, գնա, չբացակայես, մի քանի օրից նորից կհանդիպենք»:

Չանցած մեկ շաբաթ, մի ամպամած օր, գալիս են շրջանի միլիցիոներներ Միխայելը՝ Էրքեջ գյուղից և Վերին Շենից` Մաղաքելը:
Գյուղի գյուղխորհրդի գրասենյակում երկար խոսակցությունից հետո հարցնում են. «Խեր լինի: Ի՞նչ հարցով եք եկել»:
Թե` «Ղազարյան Մեխակի հարցով: ՊԱԿ-ի ներկայացուցիչը պահանջել է նրան տանել շրջան»:
«Ինչ է, որ կանչեին ինքը չէ՞ր գնա շրջան: Անպայման միլիցիոներների ուղեկցությա՞մբ պետք է տանեին»:
Դա ևս իր նշանակությունն ուներ: Դաս պետք է լինի մյուսների համար, նրանց պետք է սարսափի մեջ պահել:

Գյուղխորհրդի նախագահ Անխիղճյանը իր աշխատակցին ուղարկում է դարբնոց, ուր գրասենյակից ընդամենը 50 մ հեռավորության վրա աշխատում էր դարբին Մեխակը, և պահանջում, որ նա ներկայա գյուղխորհրդի գրասենյակ:

Աշխատանքային հագուստով, մրոտ ձեռքերով ներկայանում է գրասենյակ: Նրանց բոլորին նա ճանաչում էր: Շատ լավ գիտեր` ինչի համար են կանչել: Բարի լույս մաղթելով` մոտեցավ բարևելու: Ձեռքը մնաց օդում կախված: Բարևը չընդունեցին: Դրանք այն մարդիկ էին, որ բազմաթիվ առիթներով դարբին Մեխակ Ղազարյանի տանը սեղան էին նստել և հաց կիսել նրա հետ:

Միխայելը, թե` «Մեխակ դայի, պիտի գնանք շրջան: ՊԱԿ-ից քեզ կանչել են»:

«Ինչ է շորերս չփոխե՞մ»:

-Այո:

Միխայելի ուղեկցությամբ գնացին տուն, որը գտնվում էր գյուղի հակառակ ծայրամասում:

Կինը` Նունուֆարը` 5 անչափահաս երեխաների մայրը, սպասում էր վեցերորդ երեխային, լացակումած ընդառաջ է գնում ամուսնուն և միլիցիոներին:
Երեխաները դեռ չէին հասկանում` ինչ է կատարվում:
Ամուսինը, հանգստացնելով կնոջը, թե` ոչինչ չկա, հագուստս բեր հագնեմ, պտի գնամ շրջան: Կինը լավ էր իմանում: Այդպիսի դեպքերում, օրգանի աշխատողների ուղեկցությամբ, այդ ճանապարհով գնացողը շուտ չի վերադառնում:

Երեխաների աղաղակներից հարազատները և հարևանները հավաքվեցին, նրանց ևս հայտնի էր` ինչ է կատարվում:

Լվացվեց, հագնվեց:

«Բա մի կտոր հաց հաց չուտե՞նք, Մաղաքել»,- դիմեց հայրս:

Թե. «Չէ, ժամանակ չկա: Հետը կարող եք ուտելիք և ներքնահագուստ, սրբիչ և այլ կենցաղային պարագաներ դնել»:

«Այն ժամանակ գնամ ձին բերեմ: Ինչի՞ ոտքով գնանք»:

Մաղաքելը թե` «Չի կարելի: Ոտքով պիտի գնանք: Հարազատներից ոչ ոք իրավունք չունի հետը գնալու» :

Երեխաներին արգելք չկար, մեկը միլիցիոների փեշից էր բռնում. «Հայրիկիս ու՞ր եք տանում»: Մյուսը հոր փեշից էր քաշում. «Հայրիկ, ու՞ր ես գնում»:

Քար սիրտ պետք է ունենաս, որ դիմանաս այդ տեսարանին:
Հարազատները, հարևանները մի կերպ իրենց զսպում էին, սիրտ տալիս, թե. «Ոչ մի բան չկա, նորից երեկոյան գալու է»:

Երեխաներից մեկը Մաղաքելի փեշից է բռնում, «Հայրիկիս ու՞ր ես տանում»:
Կրտսեր աղջիկը լաց լինելով հոր փեշից է կախվել, բաց չի թողնում:
Եվ այսպես ընտանիքի անդամներով և հարազատներով մինչև Կուրակ գետի կամուրջը` մոտ 2 կմ, գյուղի միջով ճանապարհեցին հորեղբորս:
Գյուղացիները տներից դուրս էին եկել, բարի ճանապարհ էին մաղթում:

Բուզլուխ գյուղի սար ու ձորերին հրաժեշտ տվեց, համբուրեց երեխաներին դարբին Մեխակը, որը եղավ նրա վերջին գնալը:
Թողնելով իր բազմանդամ ընտանիքը, որոնց միակ աշխատող ուժն էր: Տեղին է հիշել մեծ բանաստեղծի տողերը`

Էլ ինչի՞ ես քարը թողնում

Քարի վրա, քար աշխարհ:

Դարբին Մեխակին հայտնի էր` ինչ է կատարվելու:
Նա միայն չէր կարող իմանալ, որ մի օր ամբողջ գյուղը ՊԱԿ-ի «հերոս» գործակալների հետ այդ նույն ճանապարհով, նույն ցավով պետք է միասին գաղթեն` բորենիներին թողնելով հայրենի ափերը:

Հայրենի տուն, հավատա որ մահես հետո

քո ավերակներուն սեվին վրա
իմ հոգիս պիտի գա որպես տատրակ մը տարագիր

Իմ դժբախտ երգն ու արցունքը լալու…

(Սիամանթո)

Դարբին Մեխակին կալանավորեցին Ներքին Շենի, Շահումյան ավան շրջկենտրոնի բանտում, տեսակցությունը արգելված էր:
Վկաներին օրեկան մեկին կանչում էին առերեսման, իրենց ցուցմունքները հաստատելու համար:
Դա տևեց մոտ 2 շաբաթ:
Հետաքրքիրն այն էր, որ հորեղբայրս ինքն իր պաշտպանն էր: Երեք հոգի առերեսման ժամանակ հաստատեցին, որ բոլոր առաջադրած մեղադրանքները ճիշտ են, նրանցից մեկը իր հարազատներից էր, կոլտնտեսության ղեկավարներից:
ՊԱԿ-ի ներկայացուցիչը ասում է. «Ամբաստանյալ, հիմա ի՞նչ կասեք: Սա էլ Ձեր կողմից վստահելի մարդիկ: Նրանք ասում են, որ մեղադրանքները ճիշտ են: Եթե Ձեր վստահելիներն են ասում դա, ուրեմն դա այդպես է»:

Ի՞նչ կարող էր պատասխանել Մեխակը: Ամեն ինչ պարզ էր: Այդ լկտիները չէին կարող հրաժարվել իրենց նախկին ցուցմունքներից: Քննությունը ավարտելուց հետո, նրան տեղափոխեցին Գանձակի բանտը, որը գտնվում էր քաղաքի ծայրամասում: Հորեղբորս դուստրը սովորում էր Գանձակի մանկավարժական տեխնիկումում: Ես էլ սովորում էի 12-րդ միջնակարգ դպրոցում, բնակվում էինք մեր հայրական տատի` Սուլթան ազիի (Նախշուն տատու քրոջ) տանը: Նրա ամուսինը նշանավոր անձնավորություն էր, զբաղվում էր առևտրով: Նրա անունը Գրիգոր էր, միաժամանակ անվանում էին Ղարղադիլ (ագռավի լեզու): Նրա սխրանքների մասին գիրք կար գրված, ֆիզիկապես ուժեղ մարդ էր:

Քաղաքական բանտարկյալների հետ տեսակցությունը արգելված էր: Ուտելիքի ընդունելության օր էր սահմանված շաբաթական մեկ օր: Քանի անգամ ուտելիքը տարել ենք, չեն ընդունել: Բանտում երկար չպահեցին:
Մեզ տեղեկացրեցին, որ տեղափոխել են Շահումյանի շրջան, դատը արդեն սկսված է: Վերադարձանք գյուղ:
Փակ դատ էր:
Հարազատները ամեն օր 12 կմ ոտքով գնում էին շրջան: Տեսակցությունը արգելված էր: Միայն վկաներից էինք տեղեկանում նրա առողջության մասին: Հույս էին տալիս, որ ամեն ինչ լավ կլինի:

Դատը ավարտվեց:
Որոշեցին 7 տարով ազատազրկում, բանտային պայմաններում: Թույլատրեցին հարազատներին, ընտանիքի անդամներին տեսակցելու:
Ի՞նչ կարող էր ասել: Եղբորը ասաց. «Բոլոր մեղադրանքները իմ կողմից հերքեցի: Միայն այդ 3 անձնավորությունների տրված ցուցմունքի գնդակը ինձ կպավ: Երևի մեծ տղաս` Գուրգենը վրեժս կլուծի»:

Հաջորդ օրը տեղափոխեցին Գանձակի բանտ, որից հետո տեղափոխել էին անհայտ ուղղությամբ: Հարց ու փորձ անելով իմացանք, որ գտնվում է Ուզբեկստանի բանտերից մեկում: Ոչ մի նամակ չստացանք:
Նրա ճակատագիրը մինչ այսօր հայտնի չէ:
Որտե՞ղ, ի՞նչ պայմաններում է մահացել:

Ավագ որդուն` Գուրգենին, որը բազմանդամ ընտանիքի միակ աշխատուժն էր մնացել, զորակոչել էին բանակ: Հայրենական պատերազմի ժամանակ զոհվեց: Այն ժամանակվա օրենքներով քաղաքական բանտարկյալների ընտանիքի անդամներին չէին վստահում, չէին զորակոչում բանակ: Անկախ այդ օրենքից, գյուղի վայ-ղեկավարները հերթական անգամ իրենց դեմքը ցույց տվեցին:

Բուզլուխ գյուղի կոլտնտեսությունը առանց դարբնի չէր կարող մնալ: Գետաշենից հրավիրեցին դարբին Արշակին: Նա տարիքով էր: Համաձայնվեց, միայն աշխատավարձը դրամով վճարեն, 300 ռուբլի: Դա եռապատիկ ավել էր, համեմատած նախկին դարբնի աշխօրով ստացածի հետ: Ինչ արած: Համաձայնվում են:
Դարբին Արշակը անցնում է աշխատանքի, իր ընտանիքը, երեխաներին թողնում է Գետաշենում, Բուզլուխում ամուսնանում Հովսեփյան Քնարիկի հետ: Նրա ամուսինը` Հովսեփյան Սաշան գտնվում էր կալանավայրում, նրան 10 տարով դատել էին հակասովետական արտահայտությունների համար: Այսինքն նույն սցենարով, ինչպես վարվեցին դարբին Մեխակի հետ:
Ի՞նչ շահեց գյուղի բնակչությունը: Մեկը չկար` հարցնի այդ մասին կոլտնտեսության վայ-նախագահին կամ վարչությանը:
Ասում են կալանավայրից Հովսեփյան Սաշան տարիներ անց վերադարձավ: Կինը վախից բաժանվեց, իսկ Սաշան ամուսնացավ, նոր ընտանիք կազմեց ուրիշ կնոջ հետ:

…1942 թվականին, մի պայծառ օր գյուղում իրարանցում էր: Շրջանի միլիցիայի պետ Մակառանց Հայկազը Հայ Պարիսի գյուղացի միլիցիոների և մեկ թուրքի հետ գյուղում էին: Նա գյուղի գրասենյակ էր կանչել հորեղբորս կնոջը` Նունուֆարին, որը հայրիկիս ուղեկցությամբ ներկայացել էր գյուղխորհրդի գրասենյակ:
Ինչու՞մն էր բանը:

Գտնվել էին այն երկու ձիերը, որ անհայտացել էին: Այդ թուրք ավազակն էր գողացել: Նա վարժեցրել էր ձիուն բեռներ տեղափոխել: Անամոթը այդ հրեղեն ձին էշի հետ էր բեղմնավորել, ջորի էր ծնել:
Օրերից մի օր նա ձին բեռնում է օձաձկներով, որը թուրքերեն կոչում են “իլան բալըղ”, և գալիս է Վերին Շեն գյուղը` Աթա դայու տուն, բեռը իջեցնում են, ձին կապում գոմի առաջ:
Ի միջիայլոց Աթա դային շատ հյուրասեր մարդ էր: Բոլորը նրան լավ էին ճանաչում, լինի դա թուրք, թե հայ, նրա դուռը նրանց առաջ միշտ բաց էր: Այդ օրը թուրքը բեռի մի մասը վաճառում է (թուրքերը այդ օձաձկից չեն ուտում, ասում են, թե դա Քրիստոսի նվագարանն է):
Առավոտյան տեսնում են բակը օձաձկներով լցված: Այդ անտերները դուրս են եկել քթոցից և տարածվել բակով մեկ, շարժվում են այնտեղ: Նրանք ուշ են սատկում: Մինչև այդ օձաձկներին հավաքում են, տեսնում են ձին իր քուռակի հետ չկա: Հարցուփորձ են անում գյուղում` չկան:

Հաջորդ օրը ձին իր քուռակի հետ հայտնվում է իրական տիրոջ բակում, ձայն է տալիս տիրոջը, խրխնջում, հայտնում է իր գալստյան մասին:
Տնից դուրս են գալիս, տեսնում` իրենց ձին վերադարձել է:
Իմաց են տալիս փոքր եղբորը` հորս, հարևաններով հավաքվում են, չեն հավատում հրաշքին:

Ի՞նչ է սա: Կենդանու բնա՞զդ, թե առողջ մտածողությամբ օժտված մի մահկանացու՞, որը երկար տարիներ բացակայելուց հետո հայտնվել է իր տիրոջ տանը:
Ձիու աչքերից արցունքներ են թափվում:
Տերը չկար:
Կարծես նա իմանում էր տիրոջ բացակայության պատճառը:

Թուրքը պահանջում է ձին վերադարձնել իրեն:
Հայրս համբերությունից դուրս է գալիս, հավասարակշռությունը կորցնում է` ապտակում այդ թուրքին. «Սրիկա, փոխանակ երկրորդ ձին վերադարձնես, դեռ ձի՞ ես պահանջում»:
Այստեղ արդարությունը չի կորչում:
Ամբողջ բնակչությունը հաստատում է, որ այդ ձին Ղազարյան Մեխակի ձին է: Թուրքը լավ էր իմանում, թե այդ ձին ումն էր, բայց չէր մտածում, որ նա մի օր կհայտնվի իր տիրոջ դռանը:

Ընկեր Հայկազ Մակարյանի որոշմամբ ձին թողնում են իր տիրոջ ընտանիքին, իսկ թուրքի հետ վերադառնում են շրջան: Թուրքի հետագա ճակատագիրը անհայտ է:

Վերադառնալուց հետո ձին երկար չապրեց, մահացավ: Ջորին ծախեցին համագյուղացի Ստեփանյան Ռուբենին:
Իսկ ձիու տերը չվերադարձավ:
Պարզվեց, որ անարդարության զոհը երկար ապրել չի կարող:
Ընտանիքի հայրը` «ժողովրդի թշնամի», իսկ նրա տղան` պատերազմի հերոս:

Անցել են երկար տարիներ:
Նրա հետագա ճակատագրի մասին ոչ մի տեղեկություն կամ նամակ հարազատները չեն ստացել:

Վերջերս, հանկարծամահ էր եղել Մեխակի աղջիկը` Նուհին, որը հոր փեշից բռնել, լաց լինելով, աղերսում էր միլիցիոներին, որն իր հորը տանում էր շրջան:
Նուհիի տղաները խնդրեցին ինձ դամբանական մի քանի բան ասեմ:
Խոսքս տևեց երկու րոպե:
Խոսքիս վերջում ասացի, որ այս հուղարկավորությունը սովորական հուղարկավորություն չէ:
Ինձ հարցրեցին թե ինչու՞ այդպես ասացի:
Որոշեցի պատասխանը գրեմ….

Ողբերգության շարունակությունը

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը դեռ չէր ավարտվել, սակայն 1-ին ուկրաինական ֆրոնտը, մարշալ Ժուկովի հրամանատարությամբ, որի կազմի մեջ էր նաև 5-րդ հարվածային բանակը` գեներալ Բերդարինի հրամանատարությամբ, 1945 թ. մայիսի 2-ին գրավել էր Գերմանիայի Բեռլին քաղաքը: Արդեն Հիտլերը անհետացել էր: Գերմանական բանակը անձնատուր էր լինում: Բեռլինի պարետ էր նշանակվել Բերդարինը: Հենակետը գտնվում էր քաղաքի արևելյան մասի Կարլ-Խորս շրջանի Ֆրանկֆուրտ ալեյա կոչվող պողոտայի աջ ու ձախ շենքերում: Այստեղ էր գտնվում նաև բանակի հենակետը:

Ինձ գործող գնդացրային ստորաբաժանումից տեղափոխել էին բանակի պահակային ստորաբաժանում, որպես դասակի հրամանատար: Մայիս ամսին, ցավոք, Բեռլինի պարետ գեներալ Բերդարինը ավտովթարից մահացավ: Ինձ համար դա մեծ ցավ էր: Նրա բանակում երկար ճանապարհ էի անցել` Ուկրաինայի Մատվեև Կուրգան կոչվող տեղամասից, Դոնբասից մինչև Բեռլին, անցնելով մոտ 4000 կմ:

Մոսկվայում Հաղթանակի շքերթին մասնակցելու համար նախապատրաստական աշխատանքներ էին տարվում: 5-րդ և 3-րդ հարվածային բանակներից հավաքում էին 1մ 70-71 սմ հասակ ունեցող բանակայիններից բաղկացած ստորաբաժանում, որտեղ ընդգրկված էի նաև ես: 

Անսպասելիորեն հունիս ամսին հրավիրեցին բանակի քաղ.բաժին, առաջարկեցին սովորել Ֆրունզեի անվան սպայական ակադեմիայում: Մեծ ուրախությամբ համաձայնվեցի: Այդ օրվանից շքերթի պարամունքներին այլևս չմասնակցեցի: 

2-3 ամիս անց տեղյակ պահեցին, որ հարցում են կատարել Շահումյանի շրջան և պատասխան են ստացել, որ հորեղբայրս` Մեխակ Ղազարյանը, որպես ժողովրդի թշնամի բանտարկված է, իսկ այդ մասին ես կենսագրությանս մեջ չեմ նշել:

Ակադեմիան չստացվեց:
Ապագայի խորտակու՞մ էր, թե միգուցե լավը դա՞ էր:
Չեմ երկարացնում:
Իմ աշխատասիրության հետևանքով այդ նույն թվականի օգոստոսի 13-ին մեկ ամսով արձակուրդ տվեցին: Վերադարձա գյուղ: Հարազատներս չէին սպասում: Վերդառնալով Բեռլին` 1945 թ. հոկտեմբերին զորացրվեցի բանակից:
Այդ վիրավորանքը ինձ համար անհաղթահարելի էր:
Չնայած, որ կոմունիստական կուսակցության անդամ էի, ինձ պարտիական կամ այլ պատասխանատու աշխատանք չէին վստահելու:
Որոշեցի դիմել Ադրբեջանի Կենտրոնական Կոմիտեի այն ժանակակվա 1-ին քարտուղար Միրջաֆար Բաղիրովին, պատճառաբանելով, որ հորեղբորս` Մեխակ Ղազարյանի հետ գյուղի ղեկավարությունը հաշվեհարդար է տեսել, ինչպե՞ս կարող է կոլխոզի ստեղծման օրվանից դարբին ժողովրդի թշնամի հանդիսանալ:
Չորս էջանոց նամակ ուղարկեցի, հիմնավորելով, որ նրան սխալ են դատել:

Չանցած մեկ ամիս, ՊԱԿ-ի աշխատակիցը արդեն գտնվում էր շրջկենտրոնում: 

Ես գտնվում էի գյուղում: Հրավիրեցին ինձ շրջան: 

ՊԱԿ-ի աշխատակցի հետ ծանոթանալուց հետո, նա ներկայացրեց գյուղի բնակիչների 8 հոգու անուններ, որպեսզի ապահովեմ նրանց ներկայությունը հարցաքննության համար: Այստեղ մեզ համար միանգամայն պարզ դարձավ, թե ովքեր էին այդ վարձու անձիք:

Չանցած երկու ամիս Ադրբեջանի ՊԱԿ-ից ստացանք Մեխակ Ղազարյանի արդարացման տեղեկանքը: 

Դրանից հետո հարազատները ազատ շունչ քաշեցին:

Շահումյանի և Արցախի հանձնման զուգահեռները

Արցախի վրա 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը կատարեց լայնածավալ հարձակում, գրավեց իր ասելով մոտ 90 դիրք, բազմաթիվ բնակավայրեր, տեղահանված հայ բնակչությունը կենտրոնացավ Ստեփանակերտի օդանավակայանի տարածքում, որը ռուս խաղաղապահների հսկողության ներքո էր։
Ռուս խաղաղապահները դիտորդների դերում էին, այն ժամանակ, երբ ադրբեջանցիները հարձակումներ էին գործում Արցախի հայկական բնակավայրերի և դիրքերի վրա։
Հարձակումից շաբաթներ առաջ ռուս-հայկական դիվանագիտական փոխհրաձգություն էր՝ Լավրով, Զախարովա, Պեսկով, Պուտին մի կողմից, Փաշինյան, Ալեն Սիմոնյան, Արմեն Գրիգորյան մյուս։
Այն պահից, երբ Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանի առաջարկով Արցախի ԱԺ նախագահ ընտրվեց դաշնակցական Դավիթ Իշխանյանը ես արդեն սկսեցի ակնհայտ զուգահեռներ տեսնել 1992 թվականի Շահումյանի հանձնման և ներկա օրերի միջև։
Այս համեմատությունը նրանց համար է, ովքեր տարիքի բերումով տեղյակ չեն 30 տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձություններից։

Շրջափակում

Շահումյանում շրջափակումը սկսվել է 1989 թվականի օգոստոսից, երբ Շահումյանի շրջանային խորհուրդը 1989 թվականի հուլիսի 26-ին որոշում էր ընդունել Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզին միանալու վերաբերյալ։
Շահումյանի շրջանի շրջափակումը տևել է 3 տարի, 1000 օր, մինչև շրջանի հանձնումը թշնամուն։
Միակ կապը արտաքին աշխարհի հետ ուղղաթիռներն էին, որոնց թռիչքները սահմանափակ էին ու վտանգավոր, կործանման դեպքերը շատ շատ էին։ Կար նաև ցամաքային ճանապարհ դեպի ԼՂԻՄ, բայց ինքը Արցախը ևս շրջափակման մեջ էր, Լաչինի միջանքցը ազատագրվել էր շատ ուշ՝ 1992 թվականի մայիսի 18-ին։
Շահումյանը սակայն սովի չի մատնվել՝ այդ օրերի իշխանության ճիշտ քայլերի շնորհիվ, երբ գյուղացիներին բաժանել էին լրացուցիչ մշակման հողեր։

Արցախում շրջափակումը սկսվել է 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ից։ Օդային կապը ի սպառ բացակայում էր, քաղաքային բնակչությունը ավելի ծանր վիճակում էր հայտնվել քան գյուղականը։
Գյուղական բնակչությունը ևս ոչ միշտ էր հող մշակում և օգտվում էին բանջարեղեն վաճառող կրպակներից։ Այդ պատճառով Արցախի շրջափակումը ավելի ծանր էր։

Խաղաղապահներ

Շահումյանում սովետական զորքը սկզբնական շրջանում կատարել է զսպող ֆունկցիա։ Տեղական բնակչության և նրանց միջև բարյացակամ վերաբերմունք է եղել։
Սակայն 1991 թվականի ապրիլին Կոլցո-Օղակ գործողության սկսելուց նրանք կամ դիտորդի կամ մասնակիցների (օրինակ Ազատ, Կամո, Գետաշեն, Մարտունաշեն) դեր էին ստանձնել ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ի պատժիչ գործողությունների ժամանակ։
ԼՂԻՄ-ում և հարակից հայկական շրջաններում հայաթափվել էր 24 հայկական գյուղ։ 
Պատրվակը անձնագրերի ստուգումն էր, որպեսզի գյուղերում հայտնաբերեն ոչ տեղաբնակ հայերին, այսինքն հայաստանցի ֆիդայիններին։
1991 թվականի հուլիսի 4-ից արտակարգ դրությունը վերացվեց Շահումյանում և ռուս զինվորները առանց նախազգուշացման հեռացան։
Հուլիսի 13-14-ին ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ը գրավեց Բուզլուխ, Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերը։
Որևէ մարդասիրական մատակարարումներ խաղաղապահները Շահումյանում երբեք չեն իրականացրել, ուղղաթիռային կապով այն իրականացվում էր Շահումյան-Գետաշեն Հայրենակցական միության միջոցով։  
1992 թվականի հունիսի 13-14-ին Շահումյանի վրա հարձակվել էր Գյանջայում տեղակայված ռուսական 23-րդ մոտոհրաձգային դիվիզիան,  104-րդ դեսանտային դիվիզիան, ավելի քան 100 տանկերով, Գրադ կայաններով, ՍՈՒ ռազմական ինքնաթիռներով։ Շահումյանի վրա հարձակմանը մասնակցել է նաև ռուսական 328-րդ գվարդիական պարաշյուտային գունդը՝ այժմ պատվավոր պաշտոնաթող գեներալ-գնդապետ և Ռուսաստանի Պետդումայի պատգամավոր, Ռուսաստանի Ազգային հերոսի կոչում ստացած Վլադիմիր Շամանովի հրամանատարությամբ: Շահումյանցիների նկատմամբ կիրառվել էր նաև քիմիական զենք, որի մասին վկայություններ են տվել Ներքինշենի և Վերինշենի բնակիչները։ 

Արցախում խաղաղապահները հայտնվեցին 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությամբ։ Նրանք դիտորդի դեր էին ստանձնել Խծաբերդ, Հին Թաղեր, Փառուխ գյուղերի գրավման ժամանակ ադրբեջանցիների կողմից։ 
Խաղաղապահները դիտորդի դեր էին ստանձնել Արցախի շրջափակման օրից սկսած ու նաև չխառնվեցին 2023-ի սեպտեմբերի 19-ին, երբ Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում սկսեց Արցախի Պաշտպանության բանակի լուծարման ու զինաթափման նպատակով։

Քաղաքական իշխանություն

Շահումյանի շրջանում առաջին քարտուղարները, որոնք նշանակվում էին Բաքվից, միշտ եղել են հայեր։ 1988 թվականին, երբ սկսվեց ղարաբաղյան շարժումը, շրջանը ղեկավարում էր Միրզոևը, որը պարզ էր, որ կատարում էր Բաքվի հրամանները։
1989 թվականի հուլիսյան որոշումից հետո ժողովրդի աջակցությամբ նրան փոխարինում է Վլադիմիր Աղաջանյանը, ով կատարում էր Շահումյանի շրջանի գործկոմի նախագահի և կոմունիստական կուսակցության շրջանային կոմիտեի 1-ին քարտուղարի պարտականությունները։ 
1990 թվականի հունվարի 8-ին Վլադիմիր Աղաջանյանին, Շահեն Մեղրյանին, շրջանի մյուս ղեկավարներին ադրբեջանցիները պատանդ են վերցնում։

Աղաջանյանը 1990 թ․ մայիս-հունիս ամիսներին ընտրվում է Հայաստանի Ազգային ժողովի 8-րդ գումարման պատգամավոր և ընդգրկվում է Արցախ պատգամավորական խմբում։

Նույնությամբ՝ Շահումյանի անկումից առաջ իշխանությունը դաշնակցական էր։ Այսօր ևս Արցախում, չունենալով ԱԺ-ում մեծամասնություն իշխանությունը հանձնվել է դաշնակ ԱԺ ղեկավարին։

Փախստականներ

Շահումյանցի փախստականներին ոչ բարյացակամ ընդունեցին Ստեփանակերտում։ Ազատագրված Շուշիում բնակվելու առաջարկին, նրանց պատասխանել էին․ Շուշին ինչ է անտեր է՞, որ շահումյանցիները գան ապրեն։
Շահումյանցիները ոտքով անցել են Մռավի լեռնաշղթան, ճանապարհին տալով մոտ 500-700 զոհ։
Սրա մասին ոչ մեկը՝ ոչ Արցախում, ոչ Հայաստանում, բացի մի քանի շահումյանցիներից չխոսեց։
Նրանց սկզբնական ժամանակ թույլ չէին տալիս լքել Արցախը։
Հայաստանում նրանց անվանում էին դավաճաններ, թե ինչու եք լքում Արցախը։ Բայց Արցախը ինքը օրհասական վիճակում էր։ Հանձնվել էր ԼՂԻՄ-ի մոտ 40 տոկոսը։ Ադրբեջանցիները մոտեցել էին Ստեփանակերտին։
Շահումայնցիների մարդկային ալիքը, հասնում է ազատագրված Լաչին, այնտեղ նրանց պատնեշ էր սպասում։ Լաչինի պարետը Պարույր Հայրիկյանն էր։ Նրա ջոկատները կաշառքներ վերցնելով՝ ոսկի, դրամ, գորգեր, բաց են թողնում մարդկանց դեպի Գորիս։
Հայաստանում փախստականի կարգավիճակ շահումյանցիները ևս չստացան։ Նրանց ասում էին վերադարձեք Արցախ։
Շահումյանցիները չմնացին Հայաստանում, մեծ մասը դուրս եկավ Հայաստանից։

Արցախցիները ունեն Հայաստանի անձնագրեր։ Ճիշտ է նրանց այդ անձնագիրը ունի սահմանափակ կիրառություն։ Այդ անձնագրով Հայաստանում չէր կարելի ստանալ հիպոտեքային վարկ, այդ անձնագրերը չէին փոխանակվում Հայաստանի անձնագրային բաժիններում, այլ միայն Արցախում։

Այս մարդկանց ոչ մի երկիր չի տալու փախստականի կարգավիճակ, քանի որ նրանք ՀՀ քաղաքացիներ են։ Դա արդեն տեսան շուշեցիները ու հադրութցիները, որոնց արտասահմանում փախստականի կարգավիճակ ոչ մի երկիր չշնորհեց։
Այդպես է լինելու նաև Արցախի մյուս բնակիչների հետ։

Պարտիզանական պայքար

Շրջանի հանձնումից հետո Հայաստանում շահումյանցիները ոչ տեղ ունեին, ոչ կարգավիճակ։ Նրանց ժամանակավոր կացարաններում կատարվում էր մարդաորս՝ զինկոմիսարիատների և ոստիկանության կողմից։

Բացի դրանից, կամավորության սկզբունքով, Վարդուտ-Գյուլիստանի անտառներում ստեղծվեց ողջ արցախյան շարժման ընթացքում միակ պարտիզանական Եղնիկներ ջոկատը, Շահեն Մեղրյանի գլխավորությամբ։ Նրանք թույլ չէին տալիս բնակեցնել Շահումյանի գյուղերը, անգամ հետ էին գրավել Գյուլիստան գյուղը և Վերինշենի բարձրունքները։ Սակայն Հայաստանից ստացել էին հետ հանձնելու հրաման։ Շահեն Մեղրյանը զոհվեց ուղղաթիռային կասկածելի վթարի ժամանակ, երբ նա մեկնում էր Հայաստանի ՊՆ-ից օգնություն խնդրելու՝ պահել ազատագրված Գյուլիստանը։ Սակայն նրա մահը խափանեց այդ բոլոր գործերը։

Եղնիկները օգտագործվել են Արցախի մյուս շրջանների շատ գյուղեր ազատագրելու համար, բայց բուն իրենց հայրենիքի ազատագրման հրաման նրանք այդպես էլ չստացան։

Արցախի ոչ մի շրջանում, ոչ Շուշի, ոչ Հադրութ, ոչ Քարվաճար և մյուս չստեղծվեցին պարտիզանական խմբեր։ Իսկ այսօր, երբ Ալիևը զինաթափում է Արցախի պաշտպանության բանակը, միակ զորամիավորումը, որը չի ենթարկվում Ստեփանակերտի զենքերը վայր դնելու հրամանին, դա Եղնիկների Քյոխն է։

Հայաստանի աջակցություն

Հայաստանից աջակցությունը պետք է տարանջատել տնտեսական և ռազմական։
Տնտեսական աջակցություն Հայաստանը Շահումյանին իրականացրել է։ Հայաստանի դեռ սովետական կառավարությունը ստեղծել է Շահումյան-Գետաշեն հայրենակցական միություն, որի միջոցով իրականացվում էին ֆինասնական և պարենային օգնությունը Շահումյանին և Գետաշենին։
Բլոկադայի պայմաններում դա իրականացվում էր օդային, ուղղաթիռային ճանապարհով։ Իհարկե եղել են ժամանակներ, երբ այդ կապը ևս Մոսկվայի հրահանգով փակվել է, բայց մեր ԽՍՀՄ պատգամավորների և շահումյանցի նվիրյալների շնորհիվ վերականգնվել է։

Ռազմական օգնությունը Հայաստանից իրականացվել է սկզբնական շրջանում ապակենտրոն տարբեր ֆիդայական ջոկատների տեսքով, որոնք անկազմակերպ էին, ենթարկվում էին տարբեր կենտրոններին, գործում էին բաժան-բաժան։ Հետո այդ ամենը կենտրոնացավ շրջանի ղեկավարության շուրջ։
Շահումյանում է զոհվել Հայաստանի ՊՆ առաջին միավորներից՝ հատուկ գնդի վաշտի հրամանատար, հետագայում Հայաստանի ազգային հերոս Ջիվան Աբրահամյանը։
Սակայն բազմաթիվ վկայություններ կան, որ շրջանի հանձնումից առաջ Հայաստանից եկած ջոկատները, նրանց հրամանատարները հետ են կանչվել կամ Հայաստան կամ ուղարկվել են Արցախի մյուս շրջաններ։
Հարձակման պահին այնտեղ համարյա ուժեր չկային, բացի տեղական կամավորներից և Հայաստանի հրամանը անտեսած որոշ ջոկատներից։

Կա հայտնի ձայնագրությունը, որտեղ Շահենը Մեղրյանը Վազգեն Սարգսյանից խնդրում է 30 տանկ, որպեսզի պահի շրջանը, նա խոստանում, սակայն չի ուղարկում։

Պաշտոններով գայթակղում

Շահումյանի անկումից հետո, որոշ շահումյանցիներ ստացան բարձր պաշտոններ պետական և ռազմական կառույցներում։ Ժողովրդի մոտ սկբնական շրջանում սա հույս էր ներշնչում, որ նաև Շահումյանի հարցը այդպիսով պետական ուշադրության ներքո է։
Այն պաշտոնյաները, որոնք պաշտոնավարման ընթացքում փորձել են կամ կատարել են ազգանպաստ քայլեր, Շահումյանի հարցը բարձրաձայնելու, օգնելու համերկրացիներին՝ կամ պաշտոնազրկվել են, կամ սպանվել։

Նույն հնարքը կատարվեց Շուշիի և Հադրութի հանձնումից հետո։ Սրա մասին պաշտոն ստացածները պետք է լավ իմանան։

Հայաստանին պատժելու ռուսական "պատճառները"

Կոլցո օպերացիայի՝ Շահումյանը, Գետաշենը դատարկելու ժամանակ, խորհրդային իշխանությունները հիմնավորում էին Հայաստանի հրաժարումով ԽՍՀՄ պահպանման համար անց կացված համամիութենական հանրաքվեին մասնակցելուց, ռուսական դպրոցների փակումով, Լենինի արձանի հեռացումով՝ նույնանուն հրապարակից և այլն և այլն։ Չօգնելու պատճառ այդ չդաշնակիցները միշտ են գտնում։

Այսօր ռուսները դա հիմնավորում են Փաշինյանով, ՀԱՊԿ-ին ճիշտ ձևաթղթով նամակ չգրելով, արևմտամետ լինելու հնարածին պատճառներով։
Փաշինյանին անգամ ԱՄՆ նախագահը չի ընդունել։ Որևէ համաձայնագիր արևմուտքի հետ կրթության, գիտության, ռազմական, տնտեսական ոլորտներում նա չի կնքել։ Հակառակը, նա ռուսական զորախմբի կազմում զորք է ուղարկել Սիրիա։
Ռուսական կողմը 5 միլիարդ դոլարի զենքը Ադրբեջանին է վաճառել Սերժ Սարգսյանի օրոք, ով մտավ և ԵՏՄ, և 90 տարով երկարաձգեց ռուսական բազաների Հայաստանում մնալու պայմանագրերը, և Օդային պաշտպանությունը լրիվ հանձնեց ռուսական կողմին, և հրաժարվեց Եվրոպայի հետ արևելյան համագործակցության համաձայնագրի ստորագրումից։

Այսօր ռուսները դա հիմնավորում են Փաշինյանով, ՀԱՊԿ-ին ճիշտ ձևաթղթով նամակ չգրելով, արևմտամետ լինելու հնարածին պատճառներով։
Փաշինյանին անգամ ԱՄՆ նախագահը չի ընդունել։ Որևէ համաձայնագիր արևմուտքի հետ կրթության, գիտության, ռազմական, տնտեսական ոլորտներում նա չի կնքել։ Հակառակը, նա ռուսական զորախմբի կազմում զորք է ուղարկել Սիրիա։
Ռուսական կողմը 5 միլիարդ դոլարի զենքը Ադրբեջանին է վաճառել Սերժ Սարգսյանի օրոք, ով մտավ և ԵՏՄ, և 90 տարով երկարաձգեց ռուսական բազաների Հայաստանում մնալու պայմանագրերը, և Օդային պաշտպանությունը լրիվ հանձնեց ռուսական կողմին, և հրաժարվեց Եվրոպայի հետ արևելյան համագործակցության համաձայնագրի ստորագրումից։

1992 Շահումյան, 2023 Ստեփանակերտ։

Предательство шаг за шагом

Газета “Голос. Армении”, 12 июня 2012 г.
Ким Каграманян, издатель и редактор общественной газеты «Мрави гоганджнер»' Шаумяновского района, доктор исторических наук

Исполнилось 20 лет трагедии Шаумяновского района НКР. И все 20 лет разбросанным по всему миру шаумяновцам не дает покоя боль за потерянные очаги, за плененную родную землю. Боль за гибель близких и сотни без вести пропавших соотечественников. Но более всего не дает им покоя обида за бездушное отношение тогдашнего руководства Армении к судьбе Шаумяна и шаумяновцев. Снова и снова их мучает вопрос: почему, как это могло случиться?

Долгие годы изучая эту проблему, знакомясь с мнениями осведомленных лиц, сопоставляя известные и новоявленные факты, анализируя политику тогдашнего руководства страны, мы пришли к выводу, что трагедия Шаумяновского района - результат последовательной предательской политики. Именно предательства, а не упущения или неумения. Предательства, осуществленного последовательно, шаг за шагом.

Отделенный Гюлистан

Шаг первый относится к начальной стадии Армянского общенационального движения. Еще в 1987 году гибель прославленного села Чардахлу сильно встревожила армян в Азербайджане. Неслыханный при советской власти факт открытой силовой борьбы властей против армян, опустошение известного на весь мир армянского села вооруженным отрядом азербайджанской милиции не оставляли сомнений, что такая же судьба уготована бакинскими властями всем армянам.

Реакция, правда, была разной. В Баку, да и в других городах армяне почти не вникали в суть происшедшего, из-за чего позже стали легкой добычей для организованных бандитских толп. В Шамхорском, Дашкесанском, Ханларском районах компактно проживающие на своей исторической земле армяне, оказавшиеся один на один против мощной государственной машины и видя равнодушное отношение руководства Армении к их судьбе, без сопротивления покинули родные деревни. Опустели веками недоступные врагу территории. Помнится, несколько лет спустя после этих событий один из руководителей Армении - Владимир Мовсисян во время выступления по Республиканскому телевидению назвал непростительным безразличное отношение властей к судьбе исконно армянских территорий.

Совсем другой была реакция на чардахлинские события в НКАО, а также в сопредельном Шаумяновском районе и Геташенском подрайоне Ханларского района, где армяне встали на защиту своего священного права жить на родной земле. Они объединились и объявили о создании Нагорно-Карабахской Республики в своих границах.

Шаумян-Геташен - это основная часть территории бывшего Гюлистанского меликства, которое сыграло огромную роль в освободительной борьбе нашего народа в XVIII веке. На этой земле почти непрерывно, хотя и в разных формах, сохраняла свое существование армянская государственность. Имена многих сыновей маленького горного края золотыми буквами вписаны в историю становления нашей Первой Республики, начиная с героической Сардарапатской битвы. Тогда группа этих деревень входила в состав нашей республики, что было закреплено законом Армении от 25 мая 1920 года, т. е. уже после советизации Азербайджана (28 апреля 1920 года).

В результате преступного сговора между Турцией и большевистской Россией в 1921 году Карабах был отторгнут от Армении и включен в состав Советского Азербайджана на правах автономии. Однако границы автономии были установлены Азербайджаном таким образом, что многие районы Карабаха, в том числе Гюлистанский, остались вне НКАО, в прямом подчинении Баку. Это предопределило новый этап борьбы за выживание, за вхождение в состав НКАО.

По решению АОД

В годы советской власти маленький горный край смог сохранить свой национальный дух и облик. Примечательно, что в начале 1960- х годов бакинские власти, пользуясь политикой укрупнения сельских районов по всему СССР, пытались объединить Шаумяновский район с соседним Касум-Исмайловским районом, заселенным в основном азербайджанцами, что означало бы неизбежную гибель армянской национальной жизни. Ни угрозы, ни посулы не дали результата. Люди организованно противостояли коварному замыслу, сотни телеграмм были направлены в Москву. В итоге район сохранил свое отдельное существование, хотя был одним из самых маленьких в республике.

Начало Арцахского движения с новой силой пробудило заветную мечту воссоединения района с НКАО. Объявленная в СССР политика перестройки внушала надежды на ее осуществление. Но в самой Советской Армении положение было противоречивое. Если в Азербайджане власти, заручившись поддержкой Москвы, разжигали антиармянские страсти, организовывали погромы армян, то руководство Армении, наоборот, во всем опираясь на Москву, фактически действовало на руку Азербайджану. Поэтому огромные массы народа сплотились вокруг Армянского общенационального движения (АОД). Однако и АОД с первого же дня игнорировал чаяния шаумяновцев.

За прошедшие годы многое выявлено и написано об антинациональной политике АОД, опубликованы вопиющие факты, однако тема Шаумяна в данном контексте почти не затронута.

В то время как шаумяновцы активно и успешно организовали отряды самообороны, объединились с Геташенским подрайоном, направляли обращения и делегации в Степанакерт, Ереван и Москву, руководство АОД всячески старалось как можно быстрее избавиться от проблемы Шаумяна. Руководители АОД откровенно давали понять , что «заботятся» только об НКАО и вопрос Шаумяна поднять не могут. Отрабатывались варианты обмена Шушинского района с Шаумяновским. Только НКАО, но не Карабах. Вот почему АОД был категорически против освобождения других арцахских территорий вокруг НКАО. Только благодаря настойчивости патриотических сил стало возможным освобождение вопреки воле Л. Т.-П. части этих территорий, создание прямой сухопутной связи с Арменией.

Конечно, среди активистов АОД было немало людей, которые посещали Шаумян, разделяли тревоги народа, но решающего значения это не имело. Л.Т.-П. был непоколебим в предательском отношении к Шаумяну. Если на начальном этапе это мало влияло на положение в районе, то на втором этапе, когда начались боевые действия, предательское отношение сыграло решающую роль. Об этом существует множество свидетельств - к примеру, убедительно описано в мемуарах подполковника Днеприка Багдасаряна, сыгравшего важную роль в организации самообороны района («Противостояние». Ереван, 2010, на арм. языке).

Боевой офицер с болью рассказывает, как трагедия Шаумяна шаг за шагом готовилась тогдашним руководством Армении. Он пишет, что Шаумян был «неожиданно и позорно предан противнику» и «трагический конец героической борьбы Шаумяна - лишь видимая часть айсберга, основные же причины замаскированы в его глубинной части». Он приводит примеры открытого предательства, когда Ереван проигнорировал многочисленные тревожные сообщения из Шаумяновского района. А сколько раз в критических ситуациях не отправлялись так нужные Шаумяну снаряды. Больше того. Когда после многократных просьб снаряды наконец отправили, увы, оказалось, что это не те снаряды, которые были нужны! Пришлось вернуть их обратно. Значит, и вертолеты напрасно летали туда и обратно! Это в то время, когда каждый рейс давался ценой жизни. Боевой офицер уверен, что такое не могло произойти случайно.

Где обещанные танки?

…Шаумяновцы до сих пор помнят об обещанных Ереваном 30 танках, которые должны были быть отправлены к ним на помощь весной 1992-го.В последние минуты отчаянной самообороны района на окраине села Манасин Шен со стороны Талыша /т. е. с тыла/ вдруг появились танки. Народ облегченно вздохнул и радостно побежал навстречу танкам. Одна женщина даже протянула графин вина солдатам, сидевшим на башне танка. Увы, это были вражеские танки! Танки постсоветской дивизии, дислоцированной в Кировабаде, с наемным славянским экипажем. Графин взяли и разбили о голову женщины, а танк наехал на собравшихся людей. Спаслись единицы. А где же остались обещанные танки? На этот вопрос могут ответить только Л. Т.-П. и аодовское окружение.

…Летом 1992 г. во время похорон из ереванского Дома офицеров я случайно оказался в процессии рядом с Вазгеном Саркисяном. Он с не известным мне человеком говорил о трагедии Шаумяна. Помнится, собеседник спросил: что это за разговоры об обещанных танках? Вазген Саркисян помолчал с минуту и с глубоким вздохом сказал: «Ты меня извини, но эти партии погубят наш народ. Если ты до сих пор не понял, то учти это».

Мне тогда казалось, что он избегает прямого ответа, однако позже я понял, что это и есть самый прямой ответ. О каких партиях могла идти речь? Коммунисты были за бортом, АОД - у власти. Из остальных - единственной мощной политической силой, притом с боевыми отрядами на фронте, была «Дашнакцутюн», боевые отряды которой сыграли важную роль в самообороне Шаумяна. Предавая шаумяновцев, АОД стремился достичь одновременно двух целей: избавиться от проблемы района и, свалив вину на «Дашнакцутюн», скомпрометировать ее.

26 января нынешнего года «Голос Армении» опубликовал воспоминания бывшего начальника разведуправления ГШ ВС РА полковника Ивана Гукасова о генерале Г. А. Андресяне. Поразительна содержащаяся в них информация. В ответ на упрек в бездействии контрразведки накануне потери Шаумяна автор ответил: «Я своевременно докладывал о подготовке противника к широкомасштабным наступательным боевым действиям в Шаумяновском и Мартакертском районах с целью уничтожения наших войск и захвата этих районов. Противник хотел взять реванш за потерю Шуши и Лачина. Своевременно и заблаговременно о планируемом противником наступлении, его силах, группировке и сроках наступления письменно было доложено мной президенту страны и министру обороны. Один экземпляр этого документа находится в разведывательном управлении…Я каждой клеткой чувствовал готовящееся наступление противника на этих направлениях…» Иван Гукасов добавляет, что этот факт был подтвержден Вазгеном Саркисяном в присутствии генерала Г. А. Андресяна. Объяснение этому преступному бездействию, как и другим фактам откровенного предательства, может дать только Л. Т.-П.

Память родного государства

В последнее время в прессе в результате журналистских расследований появляются сообщения о все новых фактах предательства, которые постепенно складываются в подробную и убедительную картину трагедии Шаумяновского района. Нет никаких сомнений, что вскоре все эти материалы будут обобщены и станут еще одним обвинением преступному аодовскому режиму.

Предательство продолжалось и после падения Шаумяновского района. Руководство АОД, свалив всю вину за происшедшее на шаумяновцев, прилагало усилия, чтобы разложить их ряды, разъединить и предать забвению тему Шаумяна. Более того, всячески пыталось настроить общественное мнение против этих обездоленных людей. Ведь можно было организовать компактное размещение депортированных? Сколько было в те дни в Армении опустевших деревень! Тогда в основном сохранился бы неповторимый генофонд. Но нет! «Любезно» было предоставлено место прямо в центре столицы, на виду у тысяч прохожих, на асфальте, чтобы окончательно деморализовать этих несчастных и лишить авторитета их руководителей.

…Брошенные на произвол судьбы, люди постепенно разъехались кто куда. Но даже после этого силы самообороны района реорганизовались в партизанский отряд, не давая врагу возможность заселить наши опустошенные деревни, и во многом обеспечили успех армии НКР в освобождении арцахских территорий, укреплении границ молодой республики.

После установления перемирия шаумяновцы первыми начали «освоение» освобожденных территорий, возвращались туда семьями, возрождая армянские села. Шаумяновцы, поселившиеся в разных странах, оказали финансовую помощь этим переселенцам. Притом помощь могла быть намного больше, могла бы даже носить массовый характер, если бы люди знали, что родное государство помнит о них, если бы помощь организовалась на государственном уровне.

Шаумяновцы мечтают и готовы сделать все, что в их силах, для освобождения родной земли. Достижению этой заветной цели помогут также трезвый анализ происшедшего и четкая национальная политика в этом направлении. До сих пор, к сожалению, ощутимых сдвигов в этом вопросе нет. 13 июня - очередная годовщина потери Шаумяна. Сколько ответственных лиц помнят об этом? А ведь помнить надо, и не только по особым случаям!

Նամակ շահումյանցուն։ Հունիս 13, 2021 թ։

Բարև, իմ տարագիր ու հայրենազուրկ շահումյանցի։
Իմ հող ու ջրի բարեկամ։

Այսօր մեր Հայրենիքի կորստի օրն է՝  սև հունիսի 13-ը, երբ 1992 թվականին, թշնամուն երկարատև դիմակայելուց հետո, քեզ հանեցին քո հայկական հողից։

Այսօր, ուր էլ լինես, աշխարհի որ ծայրում էլ գտնվես, քո համար հիշատակի օր է, ցավի օր, կորստի օր, դառնության օր։

Իհարկե, այս մեկ օրով չի սահմանափակվում քո սերը դեպի հայրենիք՝ Հյուսիսային Արցախ։
Գիտեմ, որ 29 տարի շարունակ չկա մի առավոտ, որ չլուսացնես առանց կարոտի, առանց հիշողության, առանց այնտեղ մնացած հարազատների հիշատակի, առանց հայրենի բարբառի բառերը հիշելու։

Քո աշխատասիրության, մարդասիրության, ճշմարտախոսության, հարգանք ու պատվի մասին արդեն խոսում են աշխարհի մյուս ծայրերում։ Նոր ծնված զավակներդ արդեն մեծ են, 29 տարեկան, նրանք միայն լսել են մեր Մռավի, Դոդ սարի, Շմփրըպտոկի, Քուրակ գետի, Կեպասի մասին։ Նրանք դարձել են գիտնական, մարզիկ, զինվորական, արվեստի ստեղծագործող, պետական գործիչ, հողագործ աշխատավոր, բժիշկ։ Բայց միևնույնն է իրենց շահումյանցի են համարում, քո շնորհիվ հայերեն են խոսում։

Հայրենակից ջան, գլուխդ բարձր պահիր։

Չնայած, որ 90-ականներին ու հետագա տարիները անարդար եղան քո հանդեպ, շատ վատ դիմավորեցին քեզ Հայաստանում։ Անգամ փախստականի կարգավիճակ չտվեցին քեզ։ Դավաճան հհշականները քեզ էին դավաճան անվանում, քեզ էին մեղադրում, թե իբր թողեցիր քո հողը, առանց կռվի եկար Հայաստան։ Գիտեմ, որ քո հետ փոխանակված Շուշիում էլ չթողեցին որ բնակվես՝ մի հայտնի գեներալ, այսօր էլ պաշտոնյա, ասել էր՝ ի՞նչ է, Շուշին անտեր է՞, որ շահումյանցին գա բնակվի։
Լաչինում Հայրիկյանի (պարետն էր այն ժամանակ) բաշիբոզուկները թալանում էին գրպանիդ վերջին փողն ու մատանին, թրքաբարո շորթում էին փախստականներիդ։

Սակայն դու չես փոխանակել քո հայրական տունը թուրքի հետ։ Դու առևտրի չես հանել հայրենիքդ։ Քո ղեկավարները չեն գնացել թուրքի հետ բանակցել, թե ինչպես անվնաս՝ գումարի դիմաց, հայի տունը թուրքի տան հետ փոխեն ու շարասյուներով,  ուղղաթիռներով քեզ դուրս ուղեկցեն քո իսկ հողից, միայն թե գնաս, միայն թե թողնես հայկական տունդ, տեղդ։ 

Սկսած այն պահից, երբ Շահումյանի նստաշրջանում, 1989 թվականի հուլիսի 26-ին որոշեցիր միանալ Արցախին ու այդ օրվանից սկսած, 1000 օր պայքարեցիր մինչև 1992 թվականի հունիսի 13-ը։ Ոտքով 21000 հայեր անցան Մռավի կածանները, գետերը և անդունդները։ Շատ շատերը չհաղթահարեցին այդ արգելքները։

Իսկ ո՞վ էր քո վրա հարձակվողը։ Արդեն ռուսական, ուկրաինական վարձկանները, ադրբեջանցի թալանչիների ուղեկցությամբ, մոտ 150 տանկերով մեկ օրում հայաթափեցին շրջանը։ 

Այո, գիտեմ, որ քեզ հայերի չեչեններ են անվանում կատակով։ Քանի որ մի քանի անգամ արտաքսվել ես հարենիքիցդ ու նորից հետ ես եկել։ Քանի որ կռվել գիտես։ Հողդ հիշել ու սիրել գիտես։ 

Եղբայր իմ։ Քույր իմ։ 

1767-ին դու չէի՞ր հակահարձակումից հետո պաշարել Գանձակ քաղաքը, երբ Շահվերդի խանը խնդրում էր վրաց Հերակլ թագավորին, որ միջնորդի դադարեցնես պաշարումը։

Դու չէի՞ր, որ թուրքական զորքերին ջարդ տվեցիր 1918-ին Գանձակում, կոտորեցիր 18000 մուսավատական։

Դու չէի՞ր 1991-ին Ադրբեջանի ներքին գործերի նախարար Մամեդովին գերի վերցրել, երբ նա իր օմոնական ջոկատներով գյուղերդ էր ավիրում ու զավակներիդ գերի տանում, իսկ դու գերի վերցնելով ազատում էիր զավակներիդ, ի տարբերություն այսօրվա գերի  ընկածներին ազատողների։

Դու չէի՞ր, որ դիմադրեցիր խորհրդային զորքերի Կոլցո օպերացիային և առաջին անգամ պատմության մեջ՝ 1991 թվականի սեպտեմբերին, հետ գրավեցիր քո Բուզլուխ․ Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերը։

Քո հանդեպ էր, որ առաջին անգամ պատերազմում, թշնամին կիրառեց Գրադ կայան, օգտագործեց քիմիական զենք, կործանիչ Մի-24 ինքնաթիռներ։

Դու չէի՞ր միակը, ով այս 30 տարվա պատերազմների մեջ, մի քանի տարի անտառներում պարտիզանական կռիվ մղեցիր թուրքի դեմ։ Այլ տեղերում պարտիզաններ եղա՞ն։ Ոչ։

Քանի՞ անգամ քո զավակներդ եկան Մռավի փեշերին կազմ ու պատրաստ կանգնեցին, որ ազատագրեն Շահումյանը։ 

Շատերը չգիտեն էլ, որ 1993-ի ապրիլի 13-ին ազատագրել ես Գյուլիստանը, քո արծիվ որդիների հետ, Մեծն Շահենի գլխավորությամբ։ Այն օրվա հհշական իշխանությունը հրամայեց հետ հանձնել, չազատագրել մնացած գյուղերը, իսկ չորս օր անց Շահենի ուղղաթիռը կործանվեց։
2016-ի ապրիլյանին ևս զավակներդ հավաքվեցին աշխարհի տարբեր ծայրերից, որ պետք է ազատագրվի Շահումյանը։ 
2020-ին էլ եկան։ Շատերը զոհվեցին, անհայտ կորան, վիրավորվեցին։ Բայց Արցախի հյուսիսային Եղնիկները մնացին անառիկ։ Քո հիմնած զորամասի տղերքը չպարտվեցին անգամ կապիտուլյանտի պատերազմում։

Գիտեմ, որ հատկապես այս տարի վհատված ես։

Քո կորստյան ցավը շատերը չըմբռնեցին, մինչև այդ ցավը չտարածվեց Հադրութի, Շուշիի, Քարվաճարի, Մարտակերտի վրա։ 
Այսօր արդեն նրանք են տարագիր դարձել։ Արդեն Հայաստանից են գերի վերցնում, Հայաստանի հողն են գրավում։
Որովհետև քո Մռավի ղողանջները չլսեցին ոչ մեկը։ Քո ահազանգին խուլ մնացին։ 

Ուղղիր մեջքդ եղբայր իմ։

Մենք իրավունք չունենք ջուրը լցնելու այսքան չարչարանքը և մեր սերնդի վրա ավարտելու մեր պատմությունը։ 
Այսօր դավաճանները խոսում են միայն ԼՂԻՄ-ի սահմանները վերականգնելու մասին։ Մոռացել են քեզ, մի լռիր, եղբայր իմ։ 

Մեր ավագ սերունդը արդեն մեզ հետ չէ, եթե Հյուսիսային Արցախում ծնված սերունդն էլ անցնի գնա, մենք անդառնալիորեն վերջնականապես կորցնելու ենք  Հյուսիսային Արցախը։

 Այս 29 տարիներին դու գրել ես բազմաթիվ գրքեր, բանաստեղծություններ, երգեր, հիշողություններ և փաստեր ես թղթին հանձնել, ֆիլմեր նկարել, որպեսզի սերունդներին փոխանցվի մեր հերոսական պատմությունը։ Որևէ պետական աջակցության չես արժանացել, դեռ ավելին՝ դու ես օգնել պետությանդ, Հայաստանին, Արցախին։ 

Փառք մեր պապերին ու հայրերին։ 
Նրանք տոտալ շրջափակման մեջ, ուղղաթիռներով կարողացել են հաց, զենք, այլ պարագաներ հասցնել մեր պաշարված բնակիչներին։

Շահումյան-Գետաշենի համար ընկած մեր զինվորներ։ 
Փառք Ձեր հիշատակին և զոհողությանը։ 

Շահումյանը մոռացության չմատնող հայեր, դուք հերոսներ եք։
Կաթիլը քար է ծակում, դա այդպես է։

Այս ժամանակավոր վայրէջքը նորից կփոխարինվի հաղթանակով և թռիչքով։

Լուսաբացից առաջ ամենամութ պահն է լինում։

Պարտավոր ենք ճանաչել՝ Մնացական Հովհաննիսյան։

Մնացական Հովհաննիսյանի անունը պատշաճ կերպով չի լուսաբանված  և այդպիսով մոռացության է մատնված։ Սակայն նրան պետք է արժանին մատուցվի, նրա կատարած գործերը պետք է հանձնվեն սերունդներին։

Երկար տարիների որոնումների արդյունքում, Ձեզ եմ ներկայացնում նրա կենսագրության և գործունեության մանրամասները։ 

Թևոս պապիկիս տանը դեռ փոքրուց լսել եմ "Ցական ամի" մոգական բառերը։
Մեծերը՝ ԽՍՀՄ տարիներին միշտ խուսափում էին նրա մասին պատմել, դրանով ավելի գրգռելով հետաքրքրությունս։ Սակայն մի բանը հաստատ էր. նրա մասին միշտ հարգանքով ու պատկառանքով էին խոսում բոլորը, իսկ պապիկիս տան հյուրասենյակում ահա այս նկարն էր կախված։

Մնացական Հովհաննիսյանը

Միակ բանը, որ մանկական տարիքում իմացել էի այն էր, որ նրան աքսորել էին Ալթայի երկրամաս ու որ մեր այգու մեծ ընկուզենին Ցական ամին էր տնկել։ 
Նախշուն տատս նրան խնդրել էր ընկուզենի չտնկել, քանի որ, ըստ ավանդույթի, այդ մարդկանց կյանքը կարճ է լինում և նրանք չեն վայելում ծառի բերքը։ Սակայն Ցական ամին Բուզլուխի դպրոցին կից մեր այգում ընկուզենի տնկեց։ Եվ ինձ բախտ է վիճակվել աշնանը այդ բարձր ծառից ընկույզներ թափել ։ Թեև այսօր այդ ծառը թուրքերը կտրել են, մեր գյուղի 1992 թ բռնազավթումից հետո։

Ստորև բերված տեղեկությունները ես հայթհայթել եմ թե ընտանեկան արխիվներից, թե այդ տարիների ականատեսների տարբեր հուշերից։ Տվյալների հիմնական աղբյուրը Թևոս պապիկիս և նրա որդու՝ Հովհաննես Հովհաննիսյանի պատմածներն են, ինչպես նաև Ցական ամիի որդու՝ Հրաչիկ (Վոլոդյա) Հովհաննիսյանի տվյալները։ 

Ինչու՞ էին ընտանիքում խուսափում խոսել նրա մասին։ Ով էր նա։ Ինչ մասնագետ էր։ Ինչու՞ է աքսորվել։ 

Մնացականը Թևոս պապիկիս ավագ եղբայրն էր ։ 

Ձախից, ներքևի շարք՝ Մարիամ Խաչատուրյանը (Մնացականի մայրը),
Հրաչիկը (Մնացականի որդին, նրան նաև Վոլոդյա են կոչել Ալթայ աքսորվելուց հետո),
Հովհաննես Հովհաննիսյանը (Մնացականի եղբորորդին),
Մնացական Հովհաննիսյանը,
Կանգնած են՝ Թևոս Հովհաննիսյան-Վարդանյանը (Մնացականի եղբայրը), 
Լուսիկ Տեր-Ավետիքյանը (Մնացականի կինը, Բանանց գյուղից)

Մնացական Հովհաննիսյանի ծննդյան վկայականն է, տրված Շուշի քաղաքից։

Մնացական Հովհաննիսյանի
Շուշիում տրված ծննդյան վկայականը

Այստեղից իմանում ենք, որ Մնացական Հովհաննիսյանը ծնվել է 1894 թվականի օգոստոսի 1-ին Ավետիս Վարդանյան-Հովհաննիսյանի և Մարիամ Խաչատուրյանի ընտանիքում Ելիզավետպոլի նահանգի Բուզլուխ գյուղում (այժմ Արցախի Հանրապետության Շահումյանի շրջան)։

Մնացականին օգոստոսի 8-ին կնքել է Մովսես Տեր-Աբրահամյանց հոգևորականը, կնքահայրը եղել է Հակոբ Գևորգյանը և երեխային անվանել են Մնացական։ 

Հետաքրքիր է, որ ծննդյան վկայականը տրվել է 1909 թվականի ապրիլի 30-ին, երբ Մնացականը արդեն պետք է դառնար 15 տարեկան։ Եվ փաստաթղթի հիմք է հանդիսացել Բուզլուխ գյուղի սուրբ Հովհաննես եկեղեցու (գյուղամիջի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին է, որը սխալմամբ այլ տեղերում անվանում են Սուրբ Մինաս։ Սուրբ Մինասը Սռնատոնից քիչ ներքև էր) մատյանների մետրիկական արձանագրությունը։

Բուզլուխ գյուղը եղել է Արցախի Գյուլիստանի մելիքության գյուղերից և զարմանալի չէ, որ փաստաթղթերը տրվել են Արցախի կենտրոնից՝ Շուշիից։
Սա հավելյալ անգամ ապացուցում է, որ Հյուսիսային Արցախի հայկական շրջանները արհեստականորեն են անջատվել 1923 թ ստեղծված Լեռնային Ղարաբաղի Հայկական Ինքնավար մարզից։

Մնացականի ձեռագիր ինքնակենսագրությունից պարզել եմ, որ նրա հայրը՝ Ավետիսը մինչև 1915 թվականը զբաղվել է գյուղատնտեսությամբ և առևտրով։ Իսկ 1915 թվականից հետո միայն գյուղատնտեսությամբ։
Մնացականը գրում է, որ հայրը՝ Ավետիսը, սպանվել է 1920 թվականի մարտ ամսին,  մուսավաթականների կողմից, Ադրբեջանի 1920 թվականի ապրիլի 28-ի խորհրդայնացումից առաջ։ 

Թե ինչպես է Ավետիս Վարդանյան Հովհաննիսյանը փրկել Բուզլուխ գյուղը հրկիզումից գրել եմ առանձին պատմության մեջ, Տես այստեղ։

Մնացականի մայրը՝
Մարիամ Խաչատուրյանը

Մնացականի մայրը՝ Մարիամ Խաչատուրյանը զբաղվել է տնային տնտեսությամբ, երեխաների կրթությամբ և դաստիարակությամբ, նա մահացել է 1942 թվականին։ 

Ի դեպ տատիկս պատմում էր, որ Երևանի նորակառույց Օպերայի դահլիճում առաջին ներկայացմանը՝ 1933 թվականին, նա է առաջինը մուտք գործել դահլիճ։

Մնացականը իր սկզբնական կրթությունը ստացել է Ելիզավետոպոլի ռուսական քաղաքային ուսումնարանում, որը կոչվում էր նաև արական գիմնազիա։ Գիմնազիան հիմնադրվել է 1881 թվականին և գործել է մինչև 1920 թվականը։ Այսօր այնտեղ ագրարային համալսարան է։

Ելիզավետպոլի արական
գիմնազիա (քաղաքային ուսումնարան)

1912-1917 թթ-երին Մնացականը ընդունվել և ավարտել է Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանը։ 

Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանը

Մնացականը Թիֆլիսի
հողաչափական ուսումնարանի ուսանող

1917 թվականին Մնացական Հովհաննիսյանը զորակաչվել է զինվորական ծառայության և ուղարկվել Թիֆլիսի 218-րդ պահեստային գունդը։ 

Սակայն զորամասի հեղափոխական կազմաքանդումից հետո, նա այդտեղ մնացել է մի քանի շաբաթ։
1917 թվականի աշնանը ընդունվել է Թիֆլիսի նորաբաց պոլիտեխնիկական ինստիտուտի  գյուղատնտեսական ֆակուլտետ, սակայն սուղ ֆինանսական միջոցների պատճառով թողել է ուսումը։

1918 թվականի սկզբում ընդունվել է Սարիղամիշ-Էրզրում երկաթգիծ, որպես տեխնիկ, և աշխատել մի քանի ամիս։

1918 թ աշնանը վերադարձել է հարազատ գյուղ։
1920 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին, մուսավաթականների հարձակումների դեմ կազմակերպել և ղեկավարել է Բուզլուխ և հարակից գյուղերի ինքնապաշտպանությունը։ 

1920 թվականի մայիսին, Կարմիր 11-րդ բանակի 20-րդ դիվիզիայի կազմում մասնակցել է մուսավաթականների ջախջախմանը Գանձակ քաղաքում։ Համագործակցել է Եգոր Տեր-Ավետիքյանի հետ։ Համաձայն թուրքական աղբյուրների, Գանձակում այդ օրերին կոտորվել են 13000-15000 թաթար-մահմեդական-թուրքեր։
Հայկական ջոկատները օգնում են կարմիր բանակայիններին, որպեսզի թուրք մուսավաթականներին չեզոքացնեն և նրանք չկարողանան հարձակումները շարունակեն Հյուսիսային Արցախի հայկական գյուղերի վրա։
Այդ օրերին Կիրովը հանդիպել է Մնացական Հովհաննիսյանին և առաջարկել նրան որպես "լավ, անձնազոհ, քաջ մարտիկ" ծառայի Կարմիր բանակում, սակայն նա հրաժարվում է, քանի որ լավ էր հասկանում հաստատվող կարգերի էությունը և նպատակները։ Նրա ցուցաբերած օգնությունը ռուսներին զուտ հայկական գյուղերի անվտանգության շահերից էր ելնում։
Մնացական Հովհաննիսյանի ջոկատը համատեղ գործողություններ է ծավալել նաև զորավար Անդրանիկի հետ, ով Մնացականին անվանում էր "քաջ գանձակեցի"։

Մնացականը օգնում է նաև Մարտակերտի շրջանի հայությանը, նրանց ազատագրմանը թուրքերից։ Մարտակերտցիները հետագայում հիշում էին, որ "մի սև մարդ եկավ մեզ օգնեց"։ Նրանք երկար տարիներ բարեկամություն էին անում աքսորված Մնացականի Բուզլուխում մնացած եղբոր՝ Թևոսի հետ։

1920 թ սեպտեմբերից մինչև 1925 թ սեպտեմբեր Մնացական Հովհաննիսյանը դասավանդել է հայրենի գյուղում, ինչպես նաև հարևան հայկական գյուղերում՝ Վերինշենում, Հելենենդորֆում (Խանլար) եղել է ռուս-հայկական դպրոցի վարիչ։ Հայրենի Բուզլուխ գյուղի առաջին դպրոցը 1920 թ հիմնադրել է Մնացական Հովհաննիսյանը։

1922 թ նա ընտրվել է Բուզլուխի գյուղխորհրդի նախագահ։
1922 թվականի աշնանը վիրավորվել է կրծքավանդակի շրջանում, կրակոցից։ Խորհրդայնացված թուրքերին և նրանց դավաճան հայ գործընկերներին հանգիստ չէր տալիս բանիմաց և քաջ Մնացականի ազատությունը և գործունեությունը։ 

1925 թ-ին Գանձակի նահանգային ժողկրթության բաժինը Մնացականին գործուղել է Երևանի պետական համալսարան, որտեղ նա ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետում սովորել է 2 տարի։

Մնացականը հողաչափական
աշխատանքների ժամանակ

Ուսմանը զուգահեռ՝ 1926 թվականի հունիս ամսից աշխատել է Հայկական ԽՍՀ ԺողԿոմՀող-ում, ուր երկարատև գործուղումների էր ուղարկվում շրջաններ։ Դրա պատճառով ուսումը Երևանի պետհամալսարանում ժամանակավորապես դադարեցրել է։ 

Հաճախ էին Մնացականին ուղարկում Հայաստանի տարբեր շրջաններ հայ-մահմեդական հողային վեճերը լուծելու՝

Մնացականը՝ Զանգեզուրի գավառի
տեղացի հայերի և քոչվորների վեճերը լուծելիս

1930 թ ԺողկոմՀող-ում աշխատանքը թողել և սկսել է մաթեմատիկա դասավանդել Երևանի մանկավարժական ինստիտուտի բանվորական ֆակուլտետում։ 

1930 թ սեպտեմբերից շարունակել է ուսումը ֆիզմաթ ֆակուլտետում և ավարտել այն 1932 թ-ին։

1932 թ սեպտեմբերից մինչև 1934 թ սեպտեմբեր աշխատել է Դիլիջանի միջնակարգ դպրոցի ուսմասվար։

Դիլիջանում։
Աջից ձախ՝ Մնացականը, նրա կինը՝ Լուսիկը։

Մնացականի կինը՝ Լուսիկ Տեր-Ավետիքյանը  
Բանանց գյուղից, բժիշկ Փառանձեմ Ավետիքյանի քույրն է

1934 թ մահանում է Մնացականի կինը, որից հետո որդին՝ Հրաչյան ապրել և դաստիարակվել է տատիկի և մորաքրոջ մոտ՝ Ավետիքյան Փարանձեմի, ՎԿՊԲ անդամ, Հայրենական պատերազմի մասնակից։ 

1934 թ սեպտեմբերից Մնացականը վերադարձել է Երևան և մինչև 1938 թ աշխատել ժողՏնտՀաշվառման տեխնիկումում, որպես ուսմասվար։
Զուգահեռ՝ 1937 թ սեպտեմբերից մինչև 1941 թ նոյեմբերի վերջ աշխատել է Երևանի ֆինանսական տեխնիկումում, դասավանդել է մաթեմատիկա։ 

Երևանի տրոպիկական
ինստիտուտ, 1938 թ,
Մնացական Հովհաննիսյանը դասախոս է

1941 թ նոյեմբերի վերջին Հայկական ԽՍՀ ներքին գործերի մարմինների կողմից, իրեն անհայտ պատճառներով, պատերազմական ժամանակահատվածում, ուղարկել են Ղազախստան, ուր 1942 թ ապրիլի սկզբից մինչև 1945 թ վերջ աշխատել է Ակմոլինսկի մարզի Եսիլսկի շրջանի տարբեր միջնակարգ դպրոցներում։ 

1945 թ վերջում, պատերազմից հետո, վերադարձել է Երևան։ 

1946 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 1949 թվականի հունիսի 14-ը՝ նորից մաթեմատիկա է դասավանդել Երևանի ֆինանսական տեխնիկումում։

1949 թ հունիսի 14-ին Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ներքին գործերի մարմինները Մնացական Հովհաննիսյանին, որդու՝ Հրաչիկի հետ միասին աքսորել են Ալթայի երկրամասի Սորոկինսկի շրջան։ 

1949 թվականի աքսորման գործում նրան մեղադրել են դաշնակ լինելու մեջ։ Մնացական Հովհաննիսյանը իր նկատմամբ իրականացված հալածանքները համարել է սխալ, հիմնված կեղծ ցուցմունքների վրա և ոչ ազնիվ մարդկանց զրպարտանք։

 Մնացական Հովհաննիսյանին ՆԳ մարմինները մեղսագրել են՝

• ցարական բանակի սպա լինելը
• ակտիվ դաշնակցական լինելը
• ադրբեջանական բնակչության թալանը

Ադրբեջանա-հայ դավաճանները հասան իրենց նպատակին։ 

Մնացականը Ալթայի
երկրամասում, աքսորավայրում

1949 թ հուլիսի 4-ից մինչև նույն տարվա նոյեմբերի վերջ աշխատել է որպես բանվոր, Բլինովսի սպլավուչաստոկ-ում։ 

Երիկամների՝ վրա հասած, հիվանդության պատճառով Սորոկինսկի ՎՏԿ-ն նրան ճանաչել է հաշմանդամ և ազատել նշված բանվորական ծանր ֆիզիկական աշխատանքներից։

1950 թ մայիս-օգոստոսին աշխատել է Սորոկոնսկի ՍիբՏրանսՍտրոյ Շինջոկատի դրամարկղի գանձապահ, սակայն աշխատավայրի հեռավորության պատճառով ազատվել է այդ աշխատանքից։

Ալթայի երկրամաս՝
Աջից վերևի շարքում՝ Մնացականը
Աջից ներքևի շարքում՝ նրա որդին Հրաչյան

1951 թ սեպտեմբերից աշխատել է Ալթայի երկրամասի Սորոկինսկայա շրջանի Զարինսկայա կայանում 7-ամյա դպրոցում, որպես մաթեմատիկայի ուսուցիչ։

1955 թվականի ապրիլի 16-ին, Մանասերին ուղղված նամակում Մնացականը գրել է.
"Բարև Մանասեր ջան,
Իրոք բոլորիս աչքը լույս !
Անչափ ուրախ եմ, ցանկանում եմ հաջողություն և վերջ տառապանաց։
Մենք էլ կազատվենք, հերթը մեզ էլ կգա, մի մտածիր։ 
Այստեղից էլ բավականին մարդիկ են ազատվել։
Հիվանդությունս երկար տևեց, շատ եմ չարչարվում։
Հիմա էլ ասում են պլևրիտ է։ Չգիտեմ, վերջը ինչ կլինի։
Աշխատում եմ ոտքի կանգնել, տեսնենք։
այժմ ջերմությունս առավոտյան 37 էր, երեկոյան 38.6, ավել կամ պակաս:
Ներիր չեմ կարողանում գրել, հոգնում եմ
Բարևիր Լենային, Դուսյային և ծանոթներին։

Քո Մնացական, 16/4/1955 թ։"

1955 թ մայիսի 18-ին Մնացական Հովհաննիսյանը և նրա որդին՝ Հրաչիկ Մնացականյանը ազատվել են հատուկ ճամբարից։

1961 թվականի օգոստոսի 22-ին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն դատարանի որոշմամբ Հովհաննիսյան Մնացական Ավետիսի և Հովհաննիսյան Հրաչիկ Մնացականի արդարացվել են հանցակազմի բացակայության հիմքով, մեղադրանքները համարվել են առոչինչ։

Մնացական Հովհաննիսյանի իրական սխրանքը առայսօր մնում է չբացահայտված և չգնահատված։ 

Հետագայում, Զարեհ Մելիք-Շահնազարովը, ռուսերեն "Подавление мусаватистского мятежа в Гяндже" աշխատության մեջ գրել է՝"26 мая 1920 года на рассвете турко-мусаватисты подняли мятеж в Гяндже и во всем Азербайджане. 
...
Итак, после нескольких дней боев мятежники были разбиты и стали в панике отступать из города.
Говоря о тех, кому принадлежит заслуга в деле подавления турко-мусаватистского мятежа, следует отметить полковника Павла Тер-Саркисова, командовавшего участком фронта Карабах-Гянджа, полковник Егора Христофоровича Тер-Аветикяна, его заместителя Мнацакана Аветисовича Оганесяна и начальника снабжения войск Арменака Шмавоновича Боряна. Вот те, кто в действительности прежде всего должны были получить ордена и благодарности за подавление восстания.
На второй или третий день после подавления восстания, точно не помню, на площади села Геташен состоялся большой митинг, в котором приняли участие офицеры и бойцы наших войск. Перед построенными офицерами и бойцами выступил полковник Егор Тер-Аветикян. Он поблагодарил солдат и офицеров за службу и неожиданно заявил, что собирается покинуть родной Карабах и уехать в Иран. Все удивленно смотрели на своего любимого командира, и лишь его офицер Мнацакан Оганесян по прозвищу Цакан произнес: "Инкер Егор, зачем ты говоришь это? Ведь ты сделал много хорошего не только для своего народа, но и для новой власти"! По мнению Оганесяна, командование 11-й Красной Армии должно было вынести благодарность полковнику за активные действия по подавлению мятежа и освобождению из плена красноармейцев. "Зачем же тебе покидать свой край, за народ которого ты воевал целых три года?", - продолжал Цакан.
Тогда Егор Тер-Аветикян, подняв голову, сказал тихим и подавленным голосом: "Мои дорогие и храбрые бойцы и офицеры, я лелеял мысль умереть в боях за мой народ, чтобы тело мое было предано родной земле, но, как видите, пули наших врагов миновали меня, и я остался жив и невредим. Но по всему я вижу, что наш любимый Карабах, который мы с такими трудностями отстаивали и отстояли, потеряв при этом десятки тысяч братьев и сестер, наш любимый город Шуши, не будет больше нашим".
Тут среди бойцов поднялся ропот и даже шум. Среди начавшихся разговоров и шушуканья неожиданно громко прозвучал голос командира нашего кавалерийского эскадрона майора Соса: "Дорогой наш товарищ Егор, Карабах никогда не будет чужим, и никогда за свое тысячелетнее существование никому не подчинялся кроме Матери-Армении! Даже во времена персидского владычества наши князья-мелики лишь платили Шаху символическую дань и были самостоятельны!" Со всех концов площади послышались аплодисменты и слова одобрения в адрес майора.
Полковник поднял руку, чтобы все притихли, и сказал: "Товарищ Сос прав, мы всегда были независимы, да и в данный момент не подчинены никому, но завтра будет именно так, как я сказал, и именно я буду расстрелян как раз за то, что спас вместе с вами много жизней красноармейцев".
Прервав его, Оганесян спросил: "Зачем же Советская власть будет тебя расстреливать? Ведь ты же много сделал для нее!"
Тер-Аветикян громко сказал на это: "В рядах большевиков сидят мусаватистские агенты наподобие Асада Караева и все, что я сказал, верно: первым делом расстреляют как раз меня. Турки обманывали наших русских братьев в 1913-14 годах, а теперь обманывают и Советскую власть. Возврата нет, и на днях я покину вас и уеду. Буду ли я жив и мертв, но сами увидите, что все сказанное мною будет верно. Прощайте мои офицеры и бойцы, мой героический народ!"
При этих словах полковник опустил голову и замолчал. Вскоре после этого Арменак Борян, директор десятилетней школы, начальник снабжения как наших, так и красноармейских частей сказал мне: "Зарэ-джан, то, что сказал Егор - все правильно, он ни в чем не ошибся. Наши русские братья очень близоруки: они за добро платят злом, а за зло - добром. Они еще не научились правильному возмездию. Но так или иначе, Нагорный Карабах и наш Гандзак передадут Азербайджану, а впрочем и уже фактически передали. И то, что Егора бы расстреляли, тоже правда. Он весьма правильно сказал, что среди большевиков много мусаватистов и турецких эмиссаров, они добьются его расстрела, да и не только его, но и очень многих армян. Не сегодня, так завтра или позже. Так что, пожелаем ему счастливого пути. Может быть, обстановка изменится и он снова вернется на родину. Дай Бог, если будет так!"
Вот так закончилась для нас эпопея на участке Карабах-Гянджинского мятежа мусаватистов.
"

Ես իմ պարտքը համարեցի փրկել այս բանիմաց, քաջ, հայրենասեր մարդու անունը մոռացությունից։
Լույս իջնի հիշատակին Քո, Ցական ամի։