Showing posts with label Շահումյան. Show all posts
Showing posts with label Շահումյան. Show all posts

July 9, 2022

Предательство шаг за шагом

Газета “Голос. Армении”, 12 июня 2012 г.
Ким Каграманян, издатель и редактор общественной газеты «Мрави гоганджнер»' Шаумяновского района, доктор исторических наук


Исполнилось 20 лет трагедии Шаумяновского района НКР. И все 20 лет разбросанным по всему миру шаумяновцам не дает покоя боль за потерянные очаги, за плененную родную землю. Боль за гибель близких и сотни без вести пропавших соотечественников. Но более всего не дает им покоя обида за бездушное отношение тогдашнего руководства Армении к судьбе Шаумяна и шаумяновцев. Снова и снова их мучает вопрос: почему, как это могло случиться?

Долгие годы изучая эту проблему, знакомясь с мнениями осведомленных лиц, сопоставляя известные и новоявленные факты, анализируя политику тогдашнего руководства страны, мы пришли к выводу, что трагедия Шаумяновского района - результат последовательной предательской политики. Именно предательства, а не упущения или неумения. Предательства, осуществленного последовательно, шаг за шагом.

Отделенный Гюлистан

Шаг первый относится к начальной стадии Армянского общенационального движения. Еще в 1987 году гибель прославленного села Чардахлу сильно встревожила армян в Азербайджане. Неслыханный при советской власти факт открытой силовой борьбы властей против армян, опустошение известного на весь мир армянского села вооруженным отрядом азербайджанской милиции не оставляли сомнений, что такая же судьба уготована бакинскими властями всем армянам.

Реакция, правда, была разной. В Баку, да и в других городах армяне почти не вникали в суть происшедшего, из-за чего позже стали легкой добычей для организованных бандитских толп. В Шамхорском, Дашкесанском, Ханларском районах компактно проживающие на своей исторической земле армяне, оказавшиеся один на один против мощной государственной машины и видя равнодушное отношение руководства Армении к их судьбе, без сопротивления покинули родные деревни. Опустели веками недоступные врагу территории. Помнится, несколько лет спустя после этих событий один из руководителей Армении - Владимир Мовсисян во время выступления по Республиканскому телевидению назвал непростительным безразличное отношение властей к судьбе исконно армянских территорий.

Совсем другой была реакция на чардахлинские события в НКАО, а также в сопредельном Шаумяновском районе и Геташенском подрайоне Ханларского района, где армяне встали на защиту своего священного права жить на родной земле. Они объединились и объявили о создании Нагорно-Карабахской Республики в своих границах.

Шаумян-Геташен - это основная часть территории бывшего Гюлистанского меликства, которое сыграло огромную роль в освободительной борьбе нашего народа в XVIII веке. На этой земле почти непрерывно, хотя и в разных формах, сохраняла свое существование армянская государственность. Имена многих сыновей маленького горного края золотыми буквами вписаны в историю становления нашей Первой Республики, начиная с героической Сардарапатской битвы. Тогда группа этих деревень входила в состав нашей республики, что было закреплено законом Армении от 25 мая 1920 года, т. е. уже после советизации Азербайджана (28 апреля 1920 года).

В результате преступного сговора между Турцией и большевистской Россией в 1921 году Карабах был отторгнут от Армении и включен в состав Советского Азербайджана на правах автономии. Однако границы автономии были установлены Азербайджаном таким образом, что многие районы Карабаха, в том числе Гюлистанский, остались вне НКАО, в прямом подчинении Баку. Это предопределило новый этап борьбы за выживание, за вхождение в состав НКАО.

По решению АОД

В годы советской власти маленький горный край смог сохранить свой национальный дух и облик. Примечательно, что в начале 1960- х годов бакинские власти, пользуясь политикой укрупнения сельских районов по всему СССР, пытались объединить Шаумяновский район с соседним Касум-Исмайловским районом, заселенным в основном азербайджанцами, что означало бы неизбежную гибель армянской национальной жизни. Ни угрозы, ни посулы не дали результата. Люди организованно противостояли коварному замыслу, сотни телеграмм были направлены в Москву. В итоге район сохранил свое отдельное существование, хотя был одним из самых маленьких в республике.

Начало Арцахского движения с новой силой пробудило заветную мечту воссоединения района с НКАО. Объявленная в СССР политика перестройки внушала надежды на ее осуществление. Но в самой Советской Армении положение было противоречивое. Если в Азербайджане власти, заручившись поддержкой Москвы, разжигали антиармянские страсти, организовывали погромы армян, то руководство Армении, наоборот, во всем опираясь на Москву, фактически действовало на руку Азербайджану. Поэтому огромные массы народа сплотились вокруг Армянского общенационального движения (АОД). Однако и АОД с первого же дня игнорировал чаяния шаумяновцев.

За прошедшие годы многое выявлено и написано об антинациональной политике АОД, опубликованы вопиющие факты, однако тема Шаумяна в данном контексте почти не затронута.

В то время как шаумяновцы активно и успешно организовали отряды самообороны, объединились с Геташенским подрайоном, направляли обращения и делегации в Степанакерт, Ереван и Москву, руководство АОД всячески старалось как можно быстрее избавиться от проблемы Шаумяна. Руководители АОД откровенно давали понять , что «заботятся» только об НКАО и вопрос Шаумяна поднять не могут. Отрабатывались варианты обмена Шушинского района с Шаумяновским. Только НКАО, но не Карабах. Вот почему АОД был категорически против освобождения других арцахских территорий вокруг НКАО. Только благодаря настойчивости патриотических сил стало возможным освобождение вопреки воле Л. Т.-П. части этих территорий, создание прямой сухопутной связи с Арменией.

Конечно, среди активистов АОД было немало людей, которые посещали Шаумян, разделяли тревоги народа, но решающего значения это не имело. Л.Т.-П. был непоколебим в предательском отношении к Шаумяну. Если на начальном этапе это мало влияло на положение в районе, то на втором этапе, когда начались боевые действия, предательское отношение сыграло решающую роль. Об этом существует множество свидетельств - к примеру, убедительно описано в мемуарах подполковника Днеприка Багдасаряна, сыгравшего важную роль в организации самообороны района («Противостояние». Ереван, 2010, на арм. языке).

Боевой офицер с болью рассказывает, как трагедия Шаумяна шаг за шагом готовилась тогдашним руководством Армении. Он пишет, что Шаумян был «неожиданно и позорно предан противнику» и «трагический конец героической борьбы Шаумяна - лишь видимая часть айсберга, основные же причины замаскированы в его глубинной части». Он приводит примеры открытого предательства, когда Ереван проигнорировал многочисленные тревожные сообщения из Шаумяновского района. А сколько раз в критических ситуациях не отправлялись так нужные Шаумяну снаряды. Больше того. Когда после многократных просьб снаряды наконец отправили, увы, оказалось, что это не те снаряды, которые были нужны! Пришлось вернуть их обратно. Значит, и вертолеты напрасно летали туда и обратно! Это в то время, когда каждый рейс давался ценой жизни. Боевой офицер уверен, что такое не могло произойти случайно.

Где обещанные танки?

…Шаумяновцы до сих пор помнят об обещанных Ереваном 30 танках, которые должны были быть отправлены к ним на помощь весной 1992-го.В последние минуты отчаянной самообороны района на окраине села Манасин Шен со стороны Талыша /т. е. с тыла/ вдруг появились танки. Народ облегченно вздохнул и радостно побежал навстречу танкам. Одна женщина даже протянула графин вина солдатам, сидевшим на башне танка. Увы, это были вражеские танки! Танки постсоветской дивизии, дислоцированной в Кировабаде, с наемным славянским экипажем. Графин взяли и разбили о голову женщины, а танк наехал на собравшихся людей. Спаслись единицы. А где же остались обещанные танки? На этот вопрос могут ответить только Л. Т.-П. и аодовское окружение.

…Летом 1992 г. во время похорон из ереванского Дома офицеров я случайно оказался в процессии рядом с Вазгеном Саркисяном. Он с не известным мне человеком говорил о трагедии Шаумяна. Помнится, собеседник спросил: что это за разговоры об обещанных танках? Вазген Саркисян помолчал с минуту и с глубоким вздохом сказал: «Ты меня извини, но эти партии погубят наш народ. Если ты до сих пор не понял, то учти это».

Мне тогда казалось, что он избегает прямого ответа, однако позже я понял, что это и есть самый прямой ответ. О каких партиях могла идти речь? Коммунисты были за бортом, АОД - у власти. Из остальных - единственной мощной политической силой, притом с боевыми отрядами на фронте, была «Дашнакцутюн», боевые отряды которой сыграли важную роль в самообороне Шаумяна. Предавая шаумяновцев, АОД стремился достичь одновременно двух целей: избавиться от проблемы района и, свалив вину на «Дашнакцутюн», скомпрометировать ее.

26 января нынешнего года «Голос Армении» опубликовал воспоминания бывшего начальника разведуправления ГШ ВС РА полковника Ивана Гукасова о генерале Г. А. Андресяне. Поразительна содержащаяся в них информация. В ответ на упрек в бездействии контрразведки накануне потери Шаумяна автор ответил: «Я своевременно докладывал о подготовке противника к широкомасштабным наступательным боевым действиям в Шаумяновском и Мартакертском районах с целью уничтожения наших войск и захвата этих районов. Противник хотел взять реванш за потерю Шуши и Лачина. Своевременно и заблаговременно о планируемом противником наступлении, его силах, группировке и сроках наступления письменно было доложено мной президенту страны и министру обороны. Один экземпляр этого документа находится в разведывательном управлении…Я каждой клеткой чувствовал готовящееся наступление противника на этих направлениях…» Иван Гукасов добавляет, что этот факт был подтвержден Вазгеном Саркисяном в присутствии генерала Г. А. Андресяна. Объяснение этому преступному бездействию, как и другим фактам откровенного предательства, может дать только Л. Т.-П.

Память родного государства

В последнее время в прессе в результате журналистских расследований появляются сообщения о все новых фактах предательства, которые постепенно складываются в подробную и убедительную картину трагедии Шаумяновского района. Нет никаких сомнений, что вскоре все эти материалы будут обобщены и станут еще одним обвинением преступному аодовскому режиму.

Предательство продолжалось и после падения Шаумяновского района. Руководство АОД, свалив всю вину за происшедшее на шаумяновцев, прилагало усилия, чтобы разложить их ряды, разъединить и предать забвению тему Шаумяна. Более того, всячески пыталось настроить общественное мнение против этих обездоленных людей. Ведь можно было организовать компактное размещение депортированных? Сколько было в те дни в Армении опустевших деревень! Тогда в основном сохранился бы неповторимый генофонд. Но нет! «Любезно» было предоставлено место прямо в центре столицы, на виду у тысяч прохожих, на асфальте, чтобы окончательно деморализовать этих несчастных и лишить авторитета их руководителей.

…Брошенные на произвол судьбы, люди постепенно разъехались кто куда. Но даже после этого силы самообороны района реорганизовались в партизанский отряд, не давая врагу возможность заселить наши опустошенные деревни, и во многом обеспечили успех армии НКР в освобождении арцахских территорий, укреплении границ молодой республики.

После установления перемирия шаумяновцы первыми начали «освоение» освобожденных территорий, возвращались туда семьями, возрождая армянские села. Шаумяновцы, поселившиеся в разных странах, оказали финансовую помощь этим переселенцам. Притом помощь могла быть намного больше, могла бы даже носить массовый характер, если бы люди знали, что родное государство помнит о них, если бы помощь организовалась на государственном уровне.

Шаумяновцы мечтают и готовы сделать все, что в их силах, для освобождения родной земли. Достижению этой заветной цели помогут также трезвый анализ происшедшего и четкая национальная политика в этом направлении. До сих пор, к сожалению, ощутимых сдвигов в этом вопросе нет. 13 июня - очередная годовщина потери Шаумяна. Сколько ответственных лиц помнят об этом? А ведь помнить надо, и не только по особым случаям!



June 13, 2021

Նամակ շահումյանցուն։ Հունիս 13, 2021 թ։

Բարև, իմ տարագիր ու հայրենազուրկ շահումյանցի։
Իմ հող ու ջրի բարեկամ։

Այսօր մեր Հայրենիքի կորստի օրն է՝  սև հունիսի 13-ը, երբ 1992 թվականին, թշնամուն երկարատև դիմակայելուց հետո, քեզ հանեցին քո հայկական հողից։

Այսօր, ուր էլ լինես, աշխարհի որ ծայրում էլ գտնվես, քո համար հիշատակի օր է, ցավի օր, կորստի օր, դառնության օր։

Իհարկե, այս մեկ օրով չի սահմանափակվում քո սերը դեպի հայրենիք՝ Հյուսիսային Արցախ։
Գիտեմ, որ 29 տարի շարունակ չկա մի առավոտ, որ չլուսացնես առանց կարոտի, առանց հիշողության, առանց այնտեղ մնացած հարազատների հիշատակի, առանց հայրենի բարբառի բառերը հիշելու։

Քո աշխատասիրության, մարդասիրության, ճշմարտախոսության, հարգանք ու պատվի մասին արդեն խոսում են աշխարհի մյուս ծայրերում։ Նոր ծնված զավակներդ արդեն մեծ են, 29 տարեկան, նրանք միայն լսել են մեր Մռավի, Դոդ սարի, Շմփրըպտոկի, Քուրակ գետի, Կեպասի մասին։ Նրանք դարձել են գիտնական, մարզիկ, զինվորական, արվեստի ստեղծագործող, պետական գործիչ, հողագործ աշխատավոր, բժիշկ։ Բայց միևնույնն է իրենց շահումյանցի են համարում, քո շնորհիվ հայերեն են խոսում։

Հայրենակից ջան, գլուխդ բարձր պահիր։

Չնայած, որ 90-ականներին ու հետագա տարիները անարդար եղան քո հանդեպ, շատ վատ դիմավորեցին քեզ Հայաստանում։ Անգամ փախստականի կարգավիճակ չտվեցին քեզ։ Դավաճան հհշականները քեզ էին դավաճան անվանում, քեզ էին մեղադրում, թե իբր թողեցիր քո հողը, առանց կռվի եկար Հայաստան։ Գիտեմ, որ քո հետ փոխանակված Շուշիում էլ չթողեցին որ բնակվես՝ մի հայտնի գեներալ, այսօր էլ պաշտոնյա, ասել էր՝ ի՞նչ է, Շուշին անտեր է՞, որ շահումյանցին գա բնակվի։
Լաչինում Հայրիկյանի (պարետն էր այն ժամանակ) բաշիբոզուկները թալանում էին գրպանիդ վերջին փողն ու մատանին, 
թրքաբարո շորթում էին փախստականներիդ։

Սակայն դու չես փոխանակել քո հայրական տունը թուրքի հետ։ Դու առևտրի չես հանել հայրենիքդ։ Քո ղեկավարները չեն գնացել թուրքի հետ բանակցել, թե ինչպես անվնաս՝ գումարի դիմաց, հայի տունը թուրքի տան հետ փոխեն ու շարասյուներով,  ուղղաթիռներով քեզ դուրս ուղեկցեն քո իսկ հողից, միայն թե գնաս, միայն թե թողնես հայկական տունդ, տեղդ։ 

Սկսած այն պահից, երբ Շահումյանի նստաշրջանում, 1989 թվականի հուլիսի 26-ին որոշեցիր միանալ Արցախին ու այդ օրվանից սկսած, 1000 օր պայքարեցիր մինչև 1992 թվականի հունիսի 13-ը։ Ոտքով 21000 հայեր անցան Մռավի կածանները, գետերը և անդունդները։ Շատ շատերը չհաղթահարեցին այդ արգելքները։

Իսկ ո՞վ էր քո վրա հարձակվողը։ Արդեն ռուսական, ուկրաինական վարձկանները, ադրբեջանցի թալանչիների ուղեկցությամբ, մոտ 150 տանկերով մեկ օրում հայաթափեցին շրջանը։ 

Այո, գիտեմ, որ քեզ հայերի չեչեններ են անվանում կատակով։ Քանի որ մի քանի անգամ արտաքսվել ես հարենիքիցդ ու նորից հետ ես եկել։ Քանի որ կռվել գիտես։ Հողդ հիշել ու սիրել գիտես։ 

Եղբայր իմ։ Քույր իմ։ 

1767-ին դու չէի՞ր հակահարձակումից հետո պաշարել Գանձակ քաղաքը, երբ Շահվերդի խանը խնդրում էր վրաց Հերակլ թագավորին, որ միջնորդի դադարեցնես պաշարումը։

Դու չէի՞ր, որ թուրքական զորքերին ջարդ տվեցիր 1918-ին Գանձակում, կոտորեցիր 18000 մուսավատական։

Դու չէի՞ր 1991-ին Ադրբեջանի ներքին գործերի նախարար Մամեդովին գերի վերցրել, երբ նա իր օմոնական ջոկատներով գյուղերդ էր ավիրում ու զավակներիդ գերի տանում, իսկ դու գերի վերցնելով ազատում էիր զավակներիդ, ի տարբերություն այսօրվա գերի  ընկածներին ազատողների։

Դու չէի՞ր, որ դիմադրեցիր խորհրդային զորքերի Կոլցո օպերացիային և առաջին անգամ պատմության մեջ՝ 1991 թվականի սեպտեմբերին, հետ գրավեցիր քո Բուզլուխ․ Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերը։

Քո հանդեպ էր, որ առաջին անգամ պատերազմում, թշնամին կիրառեց Գրադ կայան, օգտագործեց քիմիական զենք, կործանիչ Մի-24 ինքնաթիռներ։

Դու չէի՞ր միակը, ով այս 30 տարվա պատերազմների մեջ, մի քանի տարի անտառներում պարտիզանական կռիվ մղեցիր թուրքի դեմ։ Այլ տեղերում պարտիզաններ եղա՞ն։ Ոչ։

Քանի՞ անգամ քո զավակներդ եկան Մռավի փեշերին կազմ ու պատրաստ կանգնեցին, որ ազատագրեն Շահումյանը։ 

Շատերը չգիտեն էլ, որ 1993-ի ապրիլի 13-ին ազատագրել ես Գյուլիստանը, քո արծիվ որդիների հետ, Մեծն Շահենի գլխավորությամբ։ Այն օրվա հհշական իշխանությունը հրամայեց հետ հանձնել, չազատագրել մնացած գյուղերը, իսկ չորս օր անց Շահենի ուղղաթիռը կործանվեց։
2016-ի ապրիլյանին ևս զավակներդ հավաքվեցին աշխարհի տարբեր ծայրերից, որ պետք է ազատագրվի Շահումյանը։ 
2020-ին էլ եկան։ Շատերը զոհվեցին, անհայտ կորան, վիրավորվեցին։ Բայց Արցախի հյուսիսային Եղնիկները մնացին անառիկ։ Քո հիմնած զորամասի տղերքը չպարտվեցին անգամ կապիտուլյանտի պատերազմում։

Գիտեմ, որ հատկապես այս տարի վհատված ես։

Քո կորստյան ցավը շատերը չըմբռնեցին, մինչև այդ ցավը չտարածվեց Հադրութի, Շուշիի, Քարվաճարի, Մարտակերտի վրա։ 
Այսօր արդեն նրանք են տարագիր դարձել։ Արդեն Հայաստանից են գերի վերցնում, Հայաստանի հողն են գրավում։
Որովհետև քո Մռավի ղողանջները չլսեցին ոչ մեկը։ Քո ահազանգին խուլ մնացին։ 

Ուղղիր մեջքդ եղբայր իմ։

Մենք իրավունք չունենք ջուրը լցնելու այսքան չարչարանքը և մեր սերնդի վրա ավարտելու մեր պատմությունը։ 
Այսօր դավաճանները խոսում են 
միայն ԼՂԻՄ-ի սահմանները վերականգնելու մասին։ Մոռացել են քեզ, մի լռիր, եղբայր իմ։ 

Մեր ավագ սերունդը արդեն մեզ հետ չէ, եթե Հյուսիսային Արցախում ծնված սերունդն էլ անցնի գնա, մենք անդառնալիորեն վերջնականապես կորցնելու ենք  Հյուսիսային Արցախը։

 Այս 29 տարիներին դու գրել ես բազմաթիվ գրքեր, բանաստեղծություններ, երգեր, հիշողություններ և փաստեր ես թղթին հանձնել, ֆիլմեր նկարել, որպեսզի սերունդներին փոխանցվի մեր հերոսական պատմությունը։ Որևէ պետական աջակցության չես արժանացել, դեռ ավելին՝ դու ես օգնել պետությանդ, Հայաստանին, Արցախին։ 

Փառք մեր պապերին ու հայրերին։ 
Նրանք տոտալ շրջափակման մեջ, ուղղաթիռներով կարողացել են հաց, զենք, այլ պարագաներ հասցնել մեր պաշարված բնակիչներին։

Շահումյան-Գետաշենի համար ընկած մեր զինվորներ։ 
Փառք Ձեր հիշատակին և զոհողությանը։ 

Շահումյանը մոռացության չմատնող հայեր, դուք հերոսներ եք։
Կաթիլը քար է ծակում, դա այդպես է։

Այս ժամանակավոր վայրէջքը 
նորից կփոխարինվի հաղթանակով և թռիչքով։

Լուսաբացից առաջ ամենամութ պահն է լինում։


August 23, 2020

Պարտավոր ենք ճանաչել՝ Մնացական Հովհաննիսյան։

Մնացական Հովհաննիսյանի անունը պատշաճ կերպով չի լուսաբանված  և այդպիսով մոռացության է մատնված։ Սակայն նրան պետք է արժանին մատուցվի, նրա կատարած գործերը պետք է հանձնվեն սերունդներին։

Երկար տարիների որոնումների արդյունքում, Ձեզ եմ ներկայացնում նրա կենսագրության և գործունեության մանրամասները։ 

Թևոս պապիկիս տանը դեռ փոքրուց լսել եմ "Ցական ամի" մոգական բառերը։
Մեծերը՝ ԽՍՀՄ տարիներին միշտ խուսափում էին նրա մասին պատմել, դրանով ավելի գրգռելով հետաքրքրությունս։ Սակայն մի բանը հաստատ էր. նրա մասին միշտ հարգանքով ու պատկառանքով էին խոսում բոլորը, իսկ պապիկիս տան հյուրասենյակում ահա այս նկարն էր կախված։


Մնացական Հովհաննիսյանը

Միակ բանը, որ մանկական տարիքում իմացել էի այն էր, որ նրան աքսորել էին Ալթայի երկրամաս ու որ մեր այգու մեծ ընկուզենին Ցական ամին էր տնկել։ 
Նախշուն տատս նրան խնդրել էր ընկուզենի չտնկել, քանի որ, ըստ ավանդույթի, այդ մարդկանց կյանքը կարճ է լինում և նրանք չեն վայելում ծառի բերքը։ Սակայն Ցական ամին Բուզլուխի դպրոցին կից մեր այգում ընկուզենի տնկեց։ Եվ ինձ բախտ է վիճակվել աշնանը այդ բարձր ծառից ընկույզներ թափել ։ Թեև այսօր այդ ծառը թուրքերը կտրել են, մեր գյուղի 1992 թ բռնազավթումից հետո։

Ստորև բերված տեղեկությունները ես հայթհայթել եմ թե ընտանեկան արխիվներից, թե այդ տարիների ականատեսների տարբեր հուշերից։ Տվյալների հիմնական աղբյուրը Թևոս պապիկիս և նրա որդու՝ Հովհաննես Հովհաննիսյանի պատմածներն են, ինչպես նաև Ցական ամիի որդու՝ Հրաչիկ (Վոլոդյա) Հովհաննիսյանի տվյալները։ 

Ինչու՞ էին ընտանիքում խուսափում խոսել նրա մասին։ Ով էր նա։ Ինչ մասնագետ էր։ Ինչու՞ է աքսորվել։ 

Մնացականը Թևոս պապիկիս ավագ եղբայրն էր ։ 

Ձախից, ներքևի շարք՝ Մարիամ Խաչատուրյանը (Մնացականի մայրը),
Հրաչիկը (Մնացականի որդին, նրան նաև Վոլոդյա են կոչել Ալթայ աքսորվելուց հետո),
Հովհաննես Հովհաննիսյանը (Մնացականի եղբորորդին),
Մնացական Հովհաննիսյանը,
Կանգնած են՝ Թևոս Հովհաննիսյան-Վարդանյանը (Մնացականի եղբայրը), 
Լուսիկ Տեր-Ավետիքյանը (Մնացականի կինը, Բանանց գյուղից)


Մնացական Հովհաննիսյանի ծննդյան վկայականն է, տրված Շուշի քաղաքից։

Մնացական Հովհաննիսյանի
Շուշիում տրված ծննդյան վկայականը

Այստեղից իմանում ենք, որ Մնացական Հովհաննիսյանը ծնվել է 1894 թվականի օգոստոսի 1-ին Ավետիս Վարդանյան-Հովհաննիսյանի և Մարիամ Խաչատուրյանի ընտանիքում Ելիզավետպոլի նահանգի Բուզլուխ գյուղում (այժմ Արցախի Հանրապետության Շահումյանի շրջան)։

Մնացականին օգոստոսի 8-ին կնքել է Մովսես Տեր-Աբրահամյանց հոգևորականը, կնքահայրը եղել է Հակոբ Գևորգյանը և երեխային անվանել են Մնացական։ 

Հետաքրքիր է, որ ծննդյան վկայականը տրվել է 1909 թվականի ապրիլի 30-ին, երբ Մնացականը արդեն պետք է դառնար 15 տարեկան։ Եվ փաստաթղթի հիմք է հանդիսացել Բուզլուխ գյուղի սուրբ Հովհաննես եկեղեցու (գյուղամիջի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին է, որը սխալմամբ այլ տեղերում անվանում են Սուրբ Մինաս։ Սուրբ Մինասը Սռնատոնից քիչ ներքև էր) մատյանների մետրիկական արձանագրությունը։

Բուզլուխ գյուղը եղել է Արցախի Գյուլիստանի մելիքության գյուղերից և զարմանալի չէ, որ փաստաթղթերը տրվել են Արցախի կենտրոնից՝ Շուշիից։
Սա հավելյալ անգամ ապացուցում է, որ Հյուսիսային Արցախի հայկական շրջանները արհեստականորեն են անջատվել 1923 թ ստեղծված Լեռնային Ղարաբաղի Հայկական Ինքնավար մարզից։

Մնացականի ձեռագիր ինքնակենսագրությունից պարզել եմ, որ նրա հայրը՝ Ավետիսը մինչև 1915 թվականը զբաղվել է գյուղատնտեսությամբ և առևտրով։ Իսկ 1915 թվականից հետո միայն գյուղատնտեսությամբ։
Մնացականը գրում է, որ հայրը՝ Ավետիսը, սպանվել է 1920 թվականի մարտ ամսին,  մուսավաթականների կողմից, Ադրբեջանի 1920 թվականի ապրիլի 28-ի խորհրդայնացումից առաջ։ 

Թե ինչպես է Ավետիս Վարդանյան Հովհաննիսյանը փրկել Բուզլուխ գյուղը հրկիզումից գրել եմ առանձին պատմության մեջ, Տես այստեղ։


Մնացականի մայրը՝
Մարիամ Խաչատուրյանը

Մնացականի մայրը՝ Մարիամ Խաչատուրյանը զբաղվել է տնային տնտեսությամբ, երեխաների կրթությամբ և դաստիարակությամբ, նա մահացել է 1942 թվականին։ 

Ի դեպ տատիկս պատմում էր, որ Երևանի նորակառույց Օպերայի դահլիճում առաջին ներկայացմանը՝ 1933 թվականին, նա է առաջինը մուտք գործել դահլիճ։

Մնացականը իր սկզբնական կրթությունը ստացել է Ելիզավետոպոլի ռուսական քաղաքային ուսումնարանում, որը կոչվում էր նաև արական գիմնազիա։ Գիմնազիան հիմնադրվել է 1881 թվականին և գործել է մինչև 1920 թվականը։ Այսօր այնտեղ ագրարային համալսարան է։

Ելիզավետպոլի արական
գիմնազիա (քաղաքային ուսումնարան)


1912-1917 թթ-երին Մնացականը ընդունվել և ավարտել է Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանը։ 

Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանը


Մնացականը Թիֆլիսի
հողաչափական ուսումնարանի ուսանող

1917 թվականին Մնացական Հովհաննիսյանը զորակաչվել է զինվորական ծառայության և ուղարկվել Թիֆլիսի 218-րդ պահեստային գունդը։ 

Սակայն զորամասի հեղափոխական կազմաքանդումից հետո, նա այդտեղ մնացել է մի քանի շաբաթ։
1917 թվականի աշնանը ընդունվել է Թիֆլիսի նորաբաց պոլիտեխնիկական ինստիտուտի  գյուղատնտեսական ֆակուլտետ, սակայն սուղ ֆինանսական միջոցների պատճառով թողել է ուսումը։

1918 թվականի սկզբում ընդունվել է Սարիղամիշ-Էրզրում երկաթգիծ, որպես տեխնիկ, և աշխատել մի քանի ամիս։

1918 թ աշնանը վերադարձել է հարազատ գյուղ։
1920 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին, մուսավաթականների հարձակումների դեմ կազմակերպել և ղեկավարել է Բուզլուխ և հարակից գյուղերի ինքնապաշտպանությունը։ 

1920 թվականի մայիսին, Կարմիր 11-րդ բանակի 20-րդ դիվիզիայի կազմում մասնակցել է մուսավաթականների ջախջախմանը Գանձակ քաղաքում։ Համագործակցել է Եգոր Տեր-Ավետիքյանի հետ։ Համաձայն թուրքական աղբյուրների, Գանձակում այդ օրերին կոտորվել են 13000-15000 թաթար-մահմեդական-թուրքեր։
Հայկական ջոկատները օգնում են կարմիր բանակայիններին, որպեսզի թուրք մուսավաթականներին չեզոքացնեն և նրանք չկարողանան հարձակումները շարունակեն Հյուսիսային Արցախի հայկական գյուղերի վրա։
Այդ օրերին Կիրովը հանդիպել է Մնացական Հովհաննիսյանին և առաջարկել նրան որպես "լավ, անձնազոհ, քաջ մարտիկ" ծառայի Կարմիր բանակում, սակայն նա հրաժարվում է, քանի որ լավ էր հասկանում հաստատվող կարգերի էությունը և նպատակները։ Նրա ցուցաբերած օգնությունը ռուսներին զուտ հայկական գյուղերի անվտանգության շահերից էր ելնում։
Մնացական Հովհաննիսյանի ջոկատը համատեղ գործողություններ է ծավալել նաև զորավար Անդրանիկի հետ, ով Մնացականին անվանում էր "քաջ գանձակեցի"։
Մնացականը օգնում է նաև Մարտակերտի շրջանի հայությանը, նրանց ազատագրմանը թուրքերից։ Մարտակերտցիները հետագայում հիշում էին, որ "մի սև մարդ եկավ մեզ օգնեց"։ Նրանք երկար տարիներ բարեկամություն էին անում աքսորված Մնացականի Բուզլուխում մնացած եղբոր՝ Թևոսի հետ։

1920 թ սեպտեմբերից մինչև 1925 թ սեպտեմբեր Մնացական Հովհաննիսյանը դասավանդել է հայրենի գյուղում, ինչպես նաև հարևան հայկական գյուղերում՝ Վերինշենում, Հելենենդորֆում (Խանլար) եղել է ռուս-հայկական դպրոցի վարիչ։ Հայրենի Բուզլուխ գյուղի առաջին դպրոցը 1920 թ հիմնադրել է Մնացական Հովհաննիսյանը։

1922 թ նա ընտրվել է Բուզլուխի գյուղխորհրդի նախագահ։
1922 թվականի աշնանը վիրավորվել է կրծքավանդակի շրջանում, կրակոցից։ Խորհրդայնացված թուրքերին և նրանց դավաճան հայ գործընկերներին հանգիստ չէր տալիս բանիմաց և քաջ Մնացականի ազատությունը և գործունեությունը։ 

1925 թ-ին Գանձակի նահանգային ժողկրթության բաժինը Մնացականին գործուղել է Երևանի պետական համալսարան, որտեղ նա ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետում սովորել է 2 տարի։


Մնացականը հողաչափական
աշխատանքների ժամանակ



Ուսմանը զուգահեռ՝ 1926 թվականի հունիս ամսից աշխատել է Հայկական ԽՍՀ ԺողԿոմՀող-ում, ուր երկարատև գործուղումների էր ուղարկվում շրջաններ։ Դրա պատճառով ուսումը Երևանի պետհամալսարանում ժամանակավորապես դադարեցրել է։ 

Հաճախ էին Մնացականին ուղարկում Հայաստանի տարբեր շրջաններ հայ-մահմեդական հողային վեճերը լուծելու՝



Մնացականը՝ Զանգեզուրի գավառի
տեղացի հայերի և քոչվորների վեճերը լուծելիս

1930 թ ԺողկոմՀող-ում աշխատանքը թողել և սկսել է մաթեմատիկա դասավանդել Երևանի մանկավարժական ինստիտուտի բանվորական ֆակուլտետում։ 

1930 թ սեպտեմբերից շարունակել է ուսումը ֆիզմաթ ֆակուլտետում և ավարտել այն 1932 թ-ին։

1932 թ սեպտեմբերից մինչև 1934 թ սեպտեմբեր աշխատել է Դիլիջանի միջնակարգ դպրոցի ուսմասվար։

Դիլիջանում։
Աջից ձախ՝ Մնացականը, նրա կինը՝ Լուսիկը։


Մնացականի կինը՝ Լուսիկ Տեր-Ավետիքյանը  
Բանանց գյուղից, բժիշկ Փառանձեմ Ավետիքյանի քույրն է

1934 թ մահանում է Մնացականի կինը, որից հետո որդին՝ Հրաչյան ապրել և դաստիարակվել է տատիկի և մորաքրոջ մոտ՝ Ավետիքյան Փարանձեմի, ՎԿՊԲ անդամ, Հայրենական պատերազմի մասնակից։ 

1934 թ սեպտեմբերից Մնացականը վերադարձել է Երևան և մինչև 1938 թ աշխատել ժողՏնտՀաշվառման տեխնիկումում, որպես ուսմասվար։
Զուգահեռ՝ 1937 թ սեպտեմբերից մինչև 1941 թ նոյեմբերի վերջ աշխատել է Երևանի ֆինանսական տեխնիկումում, դասավանդել է մաթեմատիկա։ 

Երևանի տրոպիկական
ինստիտուտ, 1938 թ,
Մնացական Հովհաննիսյանը դասախոս է

1941 թ նոյեմբերի վերջին Հայկական ԽՍՀ ներքին գործերի մարմինների կողմից, իրեն անհայտ պատճառներով, պատերազմական ժամանակահատվածում, ուղարկել են Ղազախստան, ուր 1942 թ ապրիլի սկզբից մինչև 1945 թ վերջ աշխատել է Ակմոլինսկի մարզի Եսիլսկի շրջանի տարբեր միջնակարգ դպրոցներում։ 

1945 թ վերջում, պատերազմից հետո, վերադարձել է Երևան։ 

1946 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 1949 թվականի հունիսի 14-ը՝ նորից մաթեմատիկա է դասավանդել Երևանի ֆինանսական տեխնիկումում։

1949 թ հունիսի 14-ին Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ներքին գործերի մարմինները Մնացական Հովհաննիսյանին, որդու՝ Հրաչիկի հետ միասին աքսորել են Ալթայի երկրամասի Սորոկինսկի շրջան։ 

1949 թվականի աքսորման գործում նրան մեղադրել են դաշնակ լինելու մեջ։ Մնացական Հովհաննիսյանը իր նկատմամբ իրականացված հալածանքները համարել է սխալ, հիմնված կեղծ ցուցմունքների վրա և ոչ ազնիվ մարդկանց զրպարտանք։

 Մնացական Հովհաննիսյանին ՆԳ մարմինները մեղսագրել են՝

  • ցարական բանակի սպա լինելը
  • ակտիվ դաշնակցական լինելը
  • ադրբեջանական բնակչության թալանը
Ադրբեջանա-հայ դավաճանները հասան իրենց նպատակին։ 

Մնացականը Ալթայի
երկրամասում, աքսորավայրում

1949 թ հուլիսի 4-ից մինչև նույն տարվա նոյեմբերի վերջ աշխատել է որպես բանվոր, Բլինովսի սպլավուչաստոկ-ում։ 

Երիկամների՝ վրա հասած, հիվանդության պատճառով Սորոկինսկի ՎՏԿ-ն նրան ճանաչել է հաշմանդամ և ազատել նշված բանվորական ծանր ֆիզիկական աշխատանքներից։

1950 թ մայիս-օգոստոսին աշխատել է Սորոկոնսկի ՍիբՏրանսՍտրոյ Շինջոկատի դրամարկղի գանձապահ, սակայն աշխատավայրի հեռավորության պատճառով ազատվել է այդ աշխատանքից։

Ալթայի երկրամաս՝
Աջից վերևի շարքում՝ Մնացականը
Աջից ներքևի շարքում՝ նրա որդին Հրաչյան

1951 թ սեպտեմբերից աշխատել է Ալթայի երկրամասի Սորոկինսկայա շրջանի Զարինսկայա կայանում 7-ամյա դպրոցում, որպես մաթեմատիկայի ուսուցիչ։

1955 թվականի ապրիլի 16-ին, Մանասերին ուղղված նամակում Մնացականը գրել է.
"Բարև Մանասեր ջան,
Իրոք բոլորիս աչքը լույս !
Անչափ ուրախ եմ, ցանկանում եմ հաջողություն և վերջ տառապանաց։
Մենք էլ կազատվենք, հերթը մեզ էլ կգա, մի մտածիր։ 
Այստեղից էլ բավականին մարդիկ են ազատվել։
Հիվանդությունս երկար տևեց, շատ եմ չարչարվում։
Հիմա էլ ասում են պլևրիտ է։ Չգիտեմ, վերջը ինչ կլինի։
Աշխատում եմ ոտքի կանգնել, տեսնենք։
այժմ ջերմությունս առավոտյան 37 էր, երեկոյան 38.6, ավել կամ պակաս:
Ներիր չեմ կարողանում գրել, հոգնում եմ
Բարևիր Լենային, Դուսյային և ծանոթներին։

Քո Մնացական, 16/4/1955 թ։"

1955 թ մայիսի 18-ին Մնացական Հովհաննիսյանը և նրա որդին՝ Հրաչիկ Մնացականյանը ազատվել են հատուկ ճամբարից։

1961 թվականի օգոստոսի 22-ին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն դատարանի որոշմամբ Հովհաննիսյան Մնացական Ավետիսի և Հովհաննիսյան Հրաչիկ Մնացականի արդարացվել են հանցակազմի բացակայության հիմքով, մեղադրանքները համարվել են առոչինչ։

Մնացական Հովհաննիսյանի իրական սխրանքը առայսօր մնում է չբացահայտված և չգնահատված։ 

Հետագայում, Զարեհ Մելիք-Շահնազարովը, ռուսերեն "Подавление мусаватистского мятежа в Гяндже" աշխատության մեջ գրել է՝
"26 мая 1920 года на рассвете турко-мусаватисты подняли мятеж в Гяндже и во всем Азербайджане. 
...
Итак, после нескольких дней боев мятежники были разбиты и стали в панике отступать из города.
Говоря о тех, кому принадлежит заслуга в деле подавления турко-мусаватистского мятежа, следует отметить полковника Павла Тер-Саркисова, командовавшего участком фронта Карабах-Гянджа, полковник Егора Христофоровича Тер-Аветикяна, его заместителя Мнацакана Аветисовича Оганесяна и начальника снабжения войск Арменака Шмавоновича Боряна. Вот те, кто в действительности прежде всего должны были получить ордена и благодарности за подавление восстания.
На второй или третий день после подавления восстания, точно не помню, на площади села Геташен состоялся большой митинг, в котором приняли участие офицеры и бойцы наших войск. Перед построенными офицерами и бойцами выступил полковник Егор Тер-Аветикян. Он поблагодарил солдат и офицеров за службу и неожиданно заявил, что собирается покинуть родной Карабах и уехать в Иран. Все удивленно смотрели на своего любимого командира, и лишь его офицер Мнацакан Оганесян по прозвищу Цакан произнес: "Инкер Егор, зачем ты говоришь это? Ведь ты сделал много хорошего не только для своего народа, но и для новой власти"! По мнению Оганесяна, командование 11-й Красной Армии должно было вынести благодарность полковнику за активные действия по подавлению мятежа и освобождению из плена красноармейцев. "Зачем же тебе покидать свой край, за народ которого ты воевал целых три года?", - продолжал Цакан.
Тогда Егор Тер-Аветикян, подняв голову, сказал тихим и подавленным голосом: "Мои дорогие и храбрые бойцы и офицеры, я лелеял мысль умереть в боях за мой народ, чтобы тело мое было предано родной земле, но, как видите, пули наших врагов миновали меня, и я остался жив и невредим. Но по всему я вижу, что наш любимый Карабах, который мы с такими трудностями отстаивали и отстояли, потеряв при этом десятки тысяч братьев и сестер, наш любимый город Шуши, не будет больше нашим".
Тут среди бойцов поднялся ропот и даже шум. Среди начавшихся разговоров и шушуканья неожиданно громко прозвучал голос командира нашего кавалерийского эскадрона майора Соса: "Дорогой наш товарищ Егор, Карабах никогда не будет чужим, и никогда за свое тысячелетнее существование никому не подчинялся кроме Матери-Армении! Даже во времена персидского владычества наши князья-мелики лишь платили Шаху символическую дань и были самостоятельны!" Со всех концов площади послышались аплодисменты и слова одобрения в адрес майора.
Полковник поднял руку, чтобы все притихли, и сказал: "Товарищ Сос прав, мы всегда были независимы, да и в данный момент не подчинены никому, но завтра будет именно так, как я сказал, и именно я буду расстрелян как раз за то, что спас вместе с вами много жизней красноармейцев".
Прервав его, Оганесян спросил: "Зачем же Советская власть будет тебя расстреливать? Ведь ты же много сделал для нее!"
Тер-Аветикян громко сказал на это: "В рядах большевиков сидят мусаватистские агенты наподобие Асада Караева и все, что я сказал, верно: первым делом расстреляют как раз меня. Турки обманывали наших русских братьев в 1913-14 годах, а теперь обманывают и Советскую власть. Возврата нет, и на днях я покину вас и уеду. Буду ли я жив и мертв, но сами увидите, что все сказанное мною будет верно. Прощайте мои офицеры и бойцы, мой героический народ!"
При этих словах полковник опустил голову и замолчал. Вскоре после этого Арменак Борян, директор десятилетней школы, начальник снабжения как наших, так и красноармейских частей сказал мне: "Зарэ-джан, то, что сказал Егор - все правильно, он ни в чем не ошибся. Наши русские братья очень близоруки: они за добро платят злом, а за зло - добром. Они еще не научились правильному возмездию. Но так или иначе, Нагорный Карабах и наш Гандзак передадут Азербайджану, а впрочем и уже фактически передали. И то, что Егора бы расстреляли, тоже правда. Он весьма правильно сказал, что среди большевиков много мусаватистов и турецких эмиссаров, они добьются его расстрела, да и не только его, но и очень многих армян. Не сегодня, так завтра или позже. Так что, пожелаем ему счастливого пути. Может быть, обстановка изменится и он снова вернется на родину. Дай Бог, если будет так!"
Вот так закончилась для нас эпопея на участке Карабах-Гянджинского мятежа мусаватистов.
"

Ես իմ պարտքը համարեցի փրկել այս բանիմաց, քաջ, հայրենասեր մարդու անունը մոռացությունից։
Լույս իջնի հիշատակին քո, Ցական ամի։


August 18, 2020

Սուրբ Մինաս սրբատեղին

Մի քանի տասնյակ տարի փնտրում էի իմ մանկության ամենահիշված սրբատեղի՝ Սառցաշեն (Բուզլուխի) Սուրբ Մինաս մատուռի նոր նկարները։ Եվ երկու օր առաջ վերջապես գտա։

Օկուպացված, հայրենի Հյուսիսային Արցախի Սառցաշեն (Բուզլուխ) գյուղում է գտնվում այդ փոքրիկ, բայց թանկ սրբավայրը։ 

Սուրբ Մինաս մատուռի մուտքը
Սուրբ Մինաս մատուռի մուտքը։ Սակայն մուտքի կողքի խաչքարը չի երևում։ 02 հուլիս, 2020 թ։

Սուրբ Մինասի կողքը աճում էին ահռելի մեծ հացենիներ, որոնցից մեկի կեղևի վրա հայրս գրպանի դանակով՝ փոքր փորագրել էր "Արթուր" բառը։ Ես երևի առաջին դասարանցի էլ չէի այդ ժամանակ։ Բայց ամեն ամառ, գնում, ուշադիր նայում էի, թե ինչպես է ծառի հետ բարձրանում ու ընդլայնվում այդ գրածը։ Անշուշտ հիմա էլ կա, եթե ծառը չեն կտրել։ Դժվար կտրեին, քանի որ թուրքերը վախենում էին այդ մի քանի հացենուց։ 
Մի պատմություն կար իրական, ինչպես էր մի անցորդ թուրք հացենիների մեկից մի երկար ճյուղ կտրել ձեռնափայտի համար։ Մինչև տուն հասնելը նրա լեզուն կապ է ընկել և մի կողմը թուլացել։  Հասկանալով որ պատիժը սուրբ ծառից է, նա մի արջառ է մատաղ արել Սուրբ Մինասի մոտ և առողջացել։

Ամեն տարի քոչվոր թուրքերի ոչխարների հոտը մեր գյուղով էր անցնում, հետո էլ բարձրանում՝ այդ մատուռի կողքով էին գնում։ Թորքերը (մեզ մոտ նրանց ադրբեջանցի կամ թուրք չէին ասում, այլ՝ թորք) ամառվա սկզբին իրենց ոչխարների հոտերը քշում էին Մռավի և Կեպաս-Ալհարակ լեռների ստորոտները։ Աշնան վերջում նոր հետ էին տանում։

Ոչխարների սուրուն այնքան մեծ էր, որ երբ սկսում էին անցնել, ապա վերջը մի քանի ժամ հետո էր ավարտվում։ Սպիտակ ոչխարների և գառների արանքներում, հոտի հենց մեջ, թաքնված գնում էին նաև չոբանների սպիտակ ահավոր շները, որոնց չէիր տարբերի սպիտակ հոտի մեջ։ Նրանք աննկատ էին պաշտպանում հոտը։

Վերադառնանք Սուրբ Մինաս մատուռին։
Սուրբ Մինասը կառուցվել է գյուղացիների միջոցներով, ինչպես և Մանաշիդի Սբ․Աստվածածին եկեղեցին։ Ի դեպ, Մանաշիդի եկեղեցու կառուցման մասին մի հետաքրքիր դրվագ կա, որ գրել եմ նախկինում։ Տես այստեղ։

Մատուռի կողքը մի տապանաքար կար, ասում էին այդտեղ Սուրբ Մինասն է ամփոփված։ Մամռակալած հին քար էր, եզրերը նախշազարդ։ Քարի մի անկյունը կոտրված էր։

Նախկինում քիչ հեռու զանգերով եկեղեցի է եղել, սակայն կողքի ժայռը փլվելով եկել հասել էր եկեղեցուն, դրա համար նրա փոխարեն նորն են կառուցել։

Գյուղի մեծերը պատմում էին, որ 1920-աններին Սուրբ Մինասի կողքը աճում էին ահռելի բարձր հացենիներ։ Սովետական կարգերի հաստատումից հետո, եկեղեցիները քանդում կամ՝ լավագույն դեպքում պահեստ էին սարքում։
Սուրբ Մինաս եկեղեցու տանիքը քանդել էին։ Հացենիները կտրել, օգտագործել են կոլխոզի այլ շինության կառուցման մեջ։ Կոլխոզի նախագահը, ով հրամայել էր եկեղեցին քանդել, հացենիները կտրել, աչքն էր վնասել այդ օրը, իսկ նրա տանը նույն օրը դժբախտ դեպք էր եղել՝ կինը տան պատուհանից գլխիվայր էր ընկել։ Գյուղի հավատացյալները այդտեղ վերին պատիժ էին տեսնում։

Սուրբ Մինաս մատուռին հետևում էր Գոհարիկ բիբը, կամ ինչպես մենք էինք նրան կոչում՝ Զալոն։
Չտեսնված բարի, աստվածավախ, համեստ, աշխատասեր, խելացի կին էր մեր Զալոն։
Զալոն հետևում էր, որ մատուռի ներսը և շրջակայքը լինի խնամված, մաքուր, դուռը փակ։

Զալոն՝ Գոհարիկ բիբը

Զալոյի հետ զրուցելը մի այլ աշխարհաճանաչություն էր։
Ժամերով նրան հարցեր էի տալիս, նա էլ պատմում էր դարերից իրեն հասած անցուդարձը, նաև 1918-20 թվականների թուրքերի հարձակումների մասին, մեր Գյուլիստանի մելիքության գյուղերի մասին։
Զալոյի աչքի առաջ էր, թուրքական հարձակումից անտառներ փախնելու ժամանակ, Ալեքսանդր պապիկիս մյուս զույգ եղբայրը Կուրակ գետն ընկել ու խեղդվել։ Զալոն այդ օրերին, դեպի անտառ փախուստի ժամանակ, ճանապարհին սպանված հայ կին էր տեսել։ Այդ կնոջ ողջ մնացած մանուկը՝ չհասկանալով ինչ է տեղի ունեցել, կաթ էր դեռ ծծում մահացած մորից։ Նրանք վերցնում են այդ երեխային ու հետները փախցնում անտառ։
Գյուղի տղամարդիկ դիրքերում էին՝ Վերինշեն գյուղի մոտ։ Ես նախկինում գրել եմ այդ պատերազմից մի  դրվագի մասին(Տես)։
...
Սուրբ Մինասի ուխտավորները անպայման Գոհարիկ բիբի (Զալոյի) տան կողքը կանգնում էին և մոմ էին վերցնում։ Դրանք հասարակ մոմեր չէին, այլ մեղրամոմեր։ Ի դեպ մոմ չէինք ասում դրանց, այլ պատրույգ։ Դա մեղվափետակների քամած մեղրից մնացած, ծաղիկների բնական մոմն էր։
Զալոն շաբաթվա ընթացքում տանը հալում էր այդ ակնամոմերը, որոնք մուգ շագանակագույն էին, թելերը մի քանի անգամ թաթախում էր հալած մոմի մեջ  և փռում սեղանին, որ ամրանան։

Այդ մոմը վառելուց մեր դաշտերի ծաղիկների բույրն էր տարածվում։ 

Մոտակա գյուղերից՝ Մանաշիդից, Գետաշենից, Էրքեջից մարդիկ կիրակի (գիրեգի, գիրյագի) օրերին մեքենաներով, ավելի հաճախ՝ ոտքով, ուխտագնացության էին գալիս Սուրբ Մինասի փոքրիկ մատուռը։ 

Եվ վաղ առավոտից, մեր տան կողքով, սկսում էին անցնել նրանց փոքր խմբերը։ Հաճախ մատաղ էին անում։ 

Սուրբ Մինասի շուրջ՝ հինգ անգամ, պտտում էին մատաղացու աքլորը կամ գառը, հետո մատաղացուի ականջի փոքր կտրվածքից արյունը քսում էին երեխաների ճակատին, որպես օրհնանք։ Քահանա պարզ է, որ չկար։ Սովետի տարիներն էին։ Անգամ եկեղեցի գնալն էր հանցանքի պես մի բան։

Մատուռի կողքը սեղան և նստարաններ էին տեղադրված, որ ուխտավորները կարողանան մատաղը մատուցել անցնողներին։ 

Մինչև այսօր հիշում եմ ինձ ու Դիմոյին՝ գետաշենցիների մատուցած մատաղի համը, թաժա թոնրի հացով։ 
Ի դեպ, Շահումյանի գյուղերում, թոնրի առաջին հացը տրվում էր անցորդներին։ Յուրաքանչյուր անգամ, թոնիրը վառելուց և առաջին հացը թխվելուց հետո, այն հանում էին,  թեյի սրբիչով մաքրում մոխիրը ու դուրս գալիս փողոց։ Առաջին անցորդը ստանում էր այդ հացը։ Դա պարտադիր ավանդույթ էր։
Այդպիսին են շահումյանցիները։ 

Մատուռի մուտքի դռան կողքը խաչքար կար, թվագրված 1551 թվականով։ Ներսում սրբապատկերներ էին։ Ու մի քանի պատուհաններ։ Տանիքը կիսաքանդ էր, ներսի կեսը չէր ծածկվում։ Մենք՝ երեխաներս, հաճախ էինք հանկարծ վրա հասած կարկուտից կամ հորդառատ անձրևից պատսպարվում այդ մի կտոր տանիքի տակ։

Եվ ահա երկու օր առաջ, մի բաքվեցի զբոսաշրջիկի ֆեյսբուքյան նկարներում, պատահական գտա Սուրբ Մինասի նկարները, որոնք թվագրված են 2020 թվականի հուլիսի 2-ով։

Սուրբ Մինաս մատուռի ներսը
Սուրբ Մինաս մատուռի ներսը։ 02 հուլիս, 2020 թ։

Ուրախությանս չափ չկա, որ այն կանգուն է։

Նկարում երևացող նորոգումները իրականացվել էին 1990-92 թվականներին, երբ գյուղը դեռ հայաբնակ էր։ 

Երջանկահիշատակ Սամվել Կարապետյանը իր աշխատություններում Սուրբ Մինաս է անվանում Սուրբ Սարգիս եկեղեցին, որ գյուղամիջում է։ Սակայն Սուրբ Մինաս եկեղեցին սա է։

Հիշեցնեմ, որ Արցախի Հանրապետության Հյուսիսային Արցախի Շահումյանի շրջանը առ այսօր գտնվում է ադրբեջանական օկուպացիայի տակ, սկսած 1992 թվականի հունիսի 13-ից, 1000 օր տևած հերոսական պայքարից հետո։

December 11, 2019

Գիւղական տպաւորութիւններ, Մաս 3

Հարգելի ընթերցող, մեծ սիրով Ձեզ եմ ներկայացնում մեր դրախտավայր Հյուսիսային Արցախի վերաբերյալ 130 տարի առաջ Մշակ թերթում տպագրված հոդվածաշարի երրորդ մասը։
Այս հղումներով  կարող եք կարդալ առաջին և երկրորդ մասերը։



Գիւղական տպաւորութիւններ
Մշակ, N77, 12 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս

Գտնվելով Գետաշէնից 3-4 վերստ հեռաւորութեան վրա, Վարդավառից մի օր առաջ գնացինք Գետաշէն՝ յատկապէս այդ ժողովրդական տօնին ներկայ լինելու։ Գիւլիւմ լսելու գալիս են Գանձակից և շրջակայ գիւղերից շատերը։ 


Կարապները Գետաշենի Ալհարակ լճում

      Վարդավառի նախընթաց օրն է,  երեկոյեան ժամի 9։ Գետաշէնի փողոցները անցուդարձ անողներով կամաց կամաց լցվում են։ Նրանք բոլորն էլ սպասում են գիւլիւմ ասողներին։ Մի ամբողջ ժամ սպասելուց յետ ժողովրդի այդ ահագին բազմութիւնն ուղեւորվում է դեպի գիւլիւմ երգելու տեղը։ Գնում ենք և մենք։ Այդտեղ էլ մի կէս ժամ սպասելուց յետ փոխանակ գիւլիւմ լսելու, լսում ենք - ի՞նչ եք կարծում - հայհոյանք։ Հայհոյողը մի ծեր մարդ էր։ “Յամութ չի՞ ձեզ համար”, գոռում էր նա, “էս գշերի կէսին եկել էք մեր աղջկերանց թըմաշայ անելու՞…. Մեր աղջըկերքը հի՞նչ են ….”: 
Ոչ մի խօսքով չը կարողացան համոզել զայրացած ծերունուն։ Ստիպված՝ այստեղից պիտի հեռանայինք։ 
Գետաշենցի տան տիկինը պատրաստում է թոնիրը հաց թխելու

       Ասեցին թէ գիւղի միւս ծայրումն է լինելու, շտապով գնացինք ցոյց տուած տեղը, ուր արդէն բաւական ժողովուրդ կար հաւաքված։ Նա մի շրջան բոլորած սպասում էր։ Այդ շրջանի մի ծայրում նստած էին մի խումբ աղջիկներ, այս խմբի դիմացը՝ շրջանի միւս ծայրին մի խումբ երիտասարդներ։ Աղջկերանց խումբը կառավարող, նրանց թելադրողը մի կին էր, տղամարդկանց խումբը - մի հասակն առած տղամարդ։ Այդ կառավարիչները գիւղի մէջ յայտնի գիւլիւմ ասողներիցն են։ Ճրագները հանգցրած են, շուրջներս խաւար է տիրում։ Ուշադրութիւններս լարած՝ լուռ սպասում ենք։ 

Գետաշենցի հայ մանուկը
Տղամարդկանց խումբը կամաց սկսում է․

Գեանջու հըղեն (ուղի, ճանապարհ) փոշ անենք, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան
Քու ոտներդ քօշ (կօշիկ)  անենք, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան,
Մին տարի ա տեսել չենք,
Եկէք յախշի (թուրքերեն բառ․ լաւ) խօշ անենք։

       Աղջկերանց խումբը, քաշվելով, ամաչելով, քիչ դողդոջուն ձայնով առաջին խմբին պատասխանում է․

Ալիր մաղենք, թեփ անենք, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան,
Մեր չուանին կեափ (փայտեայ փոքրիկ կեռ) անենք, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան,
Էգուց քինանք տանձուտը,
Ճենջեղ ածենք, քէֆ անենք։

Այս երկու տունը, այսպէս ասած, դեռ նախաբանն է։ Երկու խումբն էլ, մանաւանդ աղջկերանց, սկզբում անվստահ կերպով են երգում, բայց գնալով ոգևորվում, տաքանում են։ Ժողովուրդն էլ նրանց հետ միասին ոգևորվում, խնդում, ուրախանում, քրքջում, ծիծաղում է։ Գիւլիւմների մէջ աղջիկները և երիտասարդ տղամարդիկ միմեանց գովում, վիրաւորում են, փոխադարձաբար միմեանց (մի խումբը միւս խմբին) սէր, գգուանք կամ արհամարհանք են արտայայտում։ Երկու խումբն էլ միմեանց գովում, բարձրացնում, տանում երկնքիցը կախում, կամ կամաց կամաց միմեանց վատաբանում, պարսաւում, ստորացնում, ցեխի հետ հաւասարեցնում։ Այստեղ դնում ենք մի կտոր ևս։


Տղամարդիկ, խմբով՝
Նստած, դիզած խոտ օնիմ, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան,
Քու մէջումդ փոթ (փոթ կամ փութ - պակասություն, բիծ) օնիմ,
Մին ըռհանի փոնջ պիտիր,
Քըթիս տինեմ, հոտ օնիմ։

Աղջկերք, խմբով՝
Ստեղով տիւ անուխ ես,
Ջըրաւոր Բըլանուխ (Գետաշէնի մօտերքում գտնվող փորքիկ գետակի անունն է) ես։
Ես գիտամ թա մին զատ չես,
Հոտ օնելի նանուխ (անանուխ) ես։


Տղամարդիկ, խմբով՝
Գլխանդ երի սարն եմ,
Ունքերս իրար կը խառնեմ,
Կուռս վըզաւդ կը բերեմ,
Ծուցիդ մեխակը կառնեմ։

Աղջկերք, խմբով՝
Լեօրը թռաւ էն արտան,
Կըտրել ա սրտիս փեարդան (քող) ,
Աչըղ չի, աչըղ տեառայ
Բէդասլ (չար, անպէտք) եարին դարդեան։

Տղամարդիկ, խմբով՝
Նստել ես նազանի պէս,
Ման կիգաս գազանի պէս,
Ամեն մին ինձ տեսնալով,
Վեր կը տաս խաղալի (թուրքերէն բառ․ չոր տերև) պէս։

Աղջկերք, խմբով՝
Փորեն վրա սողումա,
Լեաւ ջիւրն էլ հողումա։
Որ ձեր ձէնը լըսում եմ
Իմ ոտներս դեօղումա։

Այսպէս երկար շարունակվում է, անցնում է մի ժամ, երկու, դեռ երգում են։ Օդը գնալով հովանում է։ Բայց մենք տեղներիցս չենք շարժվում, մինչև որ գիւղի գզիրը “դե, բօ՜լ է բօ՜լ, վէ կացէք, ձեր տները քինացէք” չէ ասում։ Երգողները լռում են։ Վեր ենք կենում, բայց ակամայ։ Խարխափելով գնում ենք տուն։ 
       Բայց, ինչպէս միւս օրն իմացանք, նրանք մէկ էլ նորից հաւաքվել, շարունակել են մի քանի ժամ ևս։ Գիւղացի աղջիկները քաղաքացիներից քաշվում, ամաչում են, նրանց ներկայութեամբ ազատ, համարձակ չեն կարողանում երգել։ Գզիրը մեզ դիտմամբ խաբեց, ճանապարհ դրաւ, որ իրանք “տնատունի”, ընտանեբար նորից նստեն ու երգեն։

Միւս օրը Վարդավառ էր։ Ժամի 10-ից սկսած զուրնան “Տանձուտում” ածում էր։ Մի մեծ ծառի ճիւղերից կախել էին երկու հաստ չուաններ, դրանք էին “ճենջեղները”։ Այդ “ճենջեղները” սովորաբար կախ են տալիս ¾ - 1 արշին գետնից բարձր։ Մարդիկ բարձրանում են այդ ծայրերը միմեանց հետ կապած չուանի, “ճենջեղի” վրա, կանգնում, չուանից բռնում, ոտների և ամբողջ մարմնի կուճ-ձիգ անելով տարուբերվում։ Գնալով այդ տարուբերվելն արագանում, սաստկանում է, այնպէս որ ճենջեղի վրա տարուբերվողը, կամ, ինչպէս ժողովուրդն է ասում, “ճենջեղ ածողը” ծառի (որից կախած է ճենջեղը) բարձր ճիւղերին է դիպչում։ Երկու ճենջեղներից մէկը մարդկանց համար է, միւսը - կանանց։ Զուրնան սկսում է։ Գիւղացիք՝ ծիծաղելով, քրքջալով, “ճենջեղ են ածում, քէֆ անում”։


Գետաշենցի ընտանիքը իրենց տան առաջ

Լինել Գետաշէն գիւղում և չը գնալ գիւղից 8-9 վերստ հեռաւորութեան վրա գտնվող “Գեօգ գեօլ” (Կանաչ լիճ՝  խմբ. նշանակում է կապույտ) անուանեալ լճակը, դա մի յանցանք է։ …. 


Կապույտ կամ Ալհարակ լիճը։ Թուրքերեն Գեոգ գյոլ։

       Այնքան գեղեցիկ է նա։ Երևակայեցէք, մի փոքրիկ և սիրուն, երկար ու նեղ լեռնային լճակ, որի երկարութեամբ աջ ու ձախ ձգվում են անտառախիտ, գեղեցիկ սարեր։ Լճակի վերևի, հարաւ-արևմտեան մասում նոյնպէս անտառ։ Այստեղից՝ խայտալով, կարկաչելով գալիս թափվում է լճակի մէջ մի փոքրիկ գետակ։ 
       
       Լճակի հարաւային եզրից քիչ դէն իր հարթ և լերկ գագաթը վեհ կերպով ցցած կանգնած է Քեափեազ լեառը։ Ջուրը պարզ, վճիտ, համով և մաքուր, իսկ հեռուից լճակի գոյնը կանաչ, կանաչ խոտից էլ կանաչ, իզուր չեն ասում Գեոգ-գեոլ - Կանաչ լիճ։ (տեքստում սխալ է մեկնաբանված, Գեոգ Գյոլ նշանակում է կապույտ, ոչ թե կանաչ։ Կանաչ լիճը Մարալ գյոլն է կամ Մարալի լիճը)


Քեափաս-Ալհարակ լեռը Մարալ կամ Կանաչ լճից

Յուլիսի 29-ին էր, երբ մենք վաղ առաւօտը ձիով ճանապարհ ընկանք դէպի Կանաչ լճակը։
Շրջակայ գիւղերի բնակիչներն այս լճակին “ծով” անունն են տալիս։ Գետաշէնի ծերերից մէկը լճակի կազմվելու մասին հետևեալ աւանդութիւնը պատմեց։ Առաջ, շատ առաջ Քեափազ սարը շատ բարձր է եղել, Մռաւ սարիցն էլ բարձր։ Դրա առաջն ընկած է լինում մի խոր ձոր, որի միջով հոսելիս է լինում մի մեծ գետ։ Մէկ օր երկրաշարժ է պատահում, Քեափազ սարը փլում է, քարերը, հողը թափում ձորի մէջ ածում, գետի առաջը կտրում։ Գետը լցնում է ձորը և այդպիսով այդ ձորը դառնում է ծով։ 


Քեփազ-Կեպաս-Ալհարակ լեռը 

        Այս աւանդութիւնը շատ մօտ է Կիրակոս Գանձակեցու պատմածին, գուցէ հէնց այդ պատմագրի պատմածից կազմված լինի վերոյիշեալ աւանդութիւնը։

Ի շձը (1139 թ.) թուականին, - պատմում է Կիրակոս Գանձակեցին, - եղաւ շարժ սաստիկ և կործանեցաւ քաղաքն Գանձակ, և տապալեցան շինուածք՝ որ ի նմա, ի վերայ բնակչաց իւրոց …. Փլաւ և լեառն Ալհարակ ի շարժմանէն և արգել զձորակն, որ անցանէր ընդ մէջ նորա և եղաւ ծովակ, որ է մինչև ցայսօր, լինին ի նմա ձկուն ազնիւք”։        Լճակի արևելեան կողմում և նրա շարունակութիւնը կազմող ձորի մէջ խառնիխուռն թափված ահագին քարերը, հէնց նոյն իսկ Քեափազ սարի թէ դիտմամբ հարթած գագաթը, նրա լանջերը ստուգում են, որ այդ լիճն առաջ է եկել սաստիկ երկրաշարժից։ 

    Լճից դուրս է գալիս կարմրախայտ։ Ձուկը որսում են կարթով, ուռկանով ձուկ որսալ այստեղ անհնարին է, լճի տակը, ձկնորսների ասելով, քարքարոտ է և խճով ծածկված։ Լճակի խորութիւնը 40 սաժէն է։ 
Գետաշենի անտառները Ալհարակ լեռան փեշերին

      Վերադարձին, երբ Գետաշէնին հասուէ հաս էինք, ներկայ եղանք մի տխուր տեսարանի։ Գետաշէնում, ինչպէս և շատ ուրիշ գիւղերում, այդ տարին տաւարի հիւանդութիւն կար, կոտորվածքը սաստիկ էր։ Երկու սատակած եզներ սայլերի վրա բարձած տանում էին գիւղից դուրս՝ մաշկելու։ Այդ սայլերը քշող գիւղացիք գնում էին տխուր, գլխակոր։ Իսկ սայլերի ետևից գնում էր մի կին՝ նոյնպէս գլխակոր և տրտում։ Արտասուքի խոշոր կաթիլները թանում էին նրա երեսը։ Դրանք սատակած եզների տէրերն էին։ Գիւղացու համար եզան, առհասարակ տաւարի հիւանդութիւնը, մահը մեծ կորուստ է։


“Եզը ջան, եղբա՜յր, դու իմ աջ կուռն ես,
Իմ թև ու թիկունք, դու իմ տան դուռն ես”։
Ասում է Ա․Արարատեան իր “կալի երգում”։

Մշակ, N77, 12 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս

(կը շարունակվի)


Տես նաև հոդվածի՝