Րաֆֆին 150 տարի առաջ նկարագրել է այսօրվա երևանցուն

Երևանցիների անտարբերության մասին դեռ 150 տարի առաջ է գրել Րաֆֆին։

Շատերը չարախնդում են, թե մինչև թուրքը չհասնի Մասիվ, Կոմիտաս, կամ 3-րդ մաս, երևանցիները տեղից չեն շարժվի։ Րաֆֆին փաստում է, որ անգամ այդ դեպքում երևանցիները տեղից չեն շարժվել, դեռ 150 տարի առաջ։

Այն ինչ այսօր կատարվում է Սյունիքում, Գեղարքունիքում, Արցախի մասին չեմ էլ ասում (այն լիովին մոռացվել և ձեռքերը լվացվել է օրվա իշխանավորների կողմից և հանձնված է ռուսական խնամակալությանը) չի վերաբերվում երևանցիներին։

Մեջբերում․

    Երևանը, յուր դիրքին նայելով, դարձյալ մնացել է թուրքի քաղաք: Ասիական կեղտոտությունը տիրում է ամեն առարկայի վերա, սկսյալ մարդիկներից, մինչև փողոցները, հրապարակները և տները: Թուրքը այստեղ նույնպես կատաղի է և նույն արհամարհանքով է նայում քրիստոնյայի վերա, որպես Հասան խանի ժամանակ: Զարմանալին այն է, որ հայերը տակավին հին երկյուղի նախապաշարմունքից չեն ազատվել, մահմեդականի անունը մինչև այսօր նրանց վերա սարսափ է ազդում: Պատճառն այն է, որ այդ ազգը դեռ մնացել է յուր վաղեմի բարբարոսության մեջ, իսկ հայը հին ստրկական բնավորությունը չէ փոխել: Շատ անգամ թուրքի գործած, բայց հայերին հայտնի եղած մի չարագործություն մնում է ծածկված և անպատիժ: Երբ ասում ես հային. — ինչո՞ւ չես գնում և հարկավոր տեղում հայտնում: Նա տալիս է այս սովորական պատասխանը. «Ի՞նչ անեմ, անօրեն է, վնաս կտա...»: Ինձ պատահեց այս տարի հունիս ամսում գտնվել Երևանում: Բայազետի աղետավոր լուրը դեռ նոր էր հասել այդ քաղաքը: Գիշեր էր, երբ նահանգապետը Իգդիրից վերադարձավ և ոստիկանության միջոցով հայտնեց հայերին, թե վտանգ է սպառնում, թող իրանց պահպանեն...

Սոդոմի և Գոմորի կորստական գիշերը այնքան սարսափելի չէր կարող լինել, որպես այն գիշերը երևանցոց համար: Մի քանի րոպեում քաղաքը լցվեցավ ողբով, աղաղակներով: Ընդհանուր խռովությունը տիրեց ամեն տեղ: Փոքրիկ տների գերդաստանները փակվում էին մեծ տներում, հարևանի մոտ պատսպարան գտնելու, հույսը դնելով շինվածքի ամրության վերա: Վաճառականները խանութներից իրանց ապրանքը փոխադրում էին և թաքցնում տների խուլ անկյուններում: Այսպիսի դեպքերում հայը ամեն բանից առաջ մտածում է յուր սիրելի ապրանքի վերա: Ամեն րոպե սպասվում էր, թե քսան հազար քրդի ձիավորներ կլցվին քաղաքը, և տեղացի թուրքերն ևս նրանց հետ խառնվելով, հայերին կկոտորեն, կթալանեն...: 

 Այս օրհասական տագնապի միջոցին ես կանգնած էի մի կտուրի վերա, իմ չորեք կողմից լսելի էին լինում խառն հառաչանքի ձայներ: Ամեն մարդ շտապում էր փախչել... Ամեն մարդ թաքուստ էր որոնում… բայց ոչ ոք չէր պատրաստվում դեմ դնել թշնամուն, կռվել, սպանել և սպանվիլ, և ապա յուր կինը, աղջիկը հանձնել հաղթողի կամքին...

Թուրքերի տանիքներից արդեն լսելի էին լինում հրացանների խուլ որոտմունք, նրանք ձևացնում էին որպես թե պատրաստվում են հարձակվող թշնամու դեմ: Իսկ հայերի տանիքների վերա տիրում էր. գերեզմանական լռություն: Զենք ասած բանը նրանց տներում չկար: Հայը զենքից այնքան է խորշում, որքան սատանայից:

Իմ աչքի առջև ներկայանում էր հայը յուր ամբողջ պատմական այլանդակությամբ: Եվ ես լցված խորին ատելությամբ, ասում էի այս խոսքերը, «Թո՜ղ գան, թո՜ղ կոտորեն, թո՜ղ ձեր կանայքը ձեր աչքի առջև անպատվեն, դուք սովորել եք այդ բաներին... այսպես էին և ձեր պապերը, այնպես էլ մնացիք և դուք... — Ով որ յուր գլուխը պահել չէ իմանում, կոտորելու իրավունքը ինքն է տալիս թշնամուն: 

 

Նամակ շահումյանցուն։ Հունիս 13, 2021 թ։

Բարև, իմ տարագիր ու հայրենազուրկ շահումյանցի։
Իմ հող ու ջրի բարեկամ։

Այսօր մեր Հայրենիքի կորստի օրն է՝  սև հունիսի 13-ը, երբ 1992 թվականին, թշնամուն երկարատև դիմակայելուց հետո, քեզ հանեցին քո հայկական հողից։

Այսօր, ուր էլ լինես, աշխարհի որ ծայրում էլ գտնվես, քո համար հիշատակի օր է, ցավի օր, կորստի օր, դառնության օր։

Իհարկե, այս մեկ օրով չի սահմանափակվում քո սերը դեպի հայրենիք՝ Հյուսիսային Արցախ։
Գիտեմ, որ 29 տարի շարունակ չկա մի առավոտ, որ չլուսացնես առանց կարոտի, առանց հիշողության, առանց այնտեղ մնացած հարազատների հիշատակի, առանց հայրենի բարբառի բառերը հիշելու։

Քո աշխատասիրության, մարդասիրության, ճշմարտախոսության, հարգանք ու պատվի մասին արդեն խոսում են աշխարհի մյուս ծայրերում։ Նոր ծնված զավակներդ արդեն մեծ են, 29 տարեկան, նրանք միայն լսել են մեր Մռավի, Դոդ սարի, Շմփրըպտոկի, Քուրակ գետի, Կեպասի մասին։ Նրանք դարձել են գիտնական, մարզիկ, զինվորական, արվեստի ստեղծագործող, պետական գործիչ, հողագործ աշխատավոր, բժիշկ։ Բայց միևնույնն է իրենց շահումյանցի են համարում, քո շնորհիվ հայերեն են խոսում։

Հայրենակից ջան, գլուխդ բարձր պահիր։

Չնայած, որ 90-ականներին ու հետագա տարիները անարդար եղան քո հանդեպ, շատ վատ դիմավորեցին քեզ Հայաստանում։ Անգամ փախստականի կարգավիճակ չտվեցին քեզ։ Դավաճան հհշականները քեզ էին դավաճան անվանում, քեզ էին մեղադրում, թե իբր թողեցիր քո հողը, առանց կռվի եկար Հայաստան։ Գիտեմ, որ քո հետ փոխանակված Շուշիում էլ չթողեցին որ բնակվես՝ մի հայտնի գեներալ, այսօր էլ պաշտոնյա, ասել էր՝ ի՞նչ է, Շուշին անտեր է՞, որ շահումյանցին գա բնակվի։
Լաչինում Հայրիկյանի (պարետն էր այն ժամանակ) բաշիբոզուկները թալանում էին գրպանիդ վերջին փողն ու մատանին, թրքաբարո շորթում էին փախստականներիդ։

Սակայն դու չես փոխանակել քո հայրական տունը թուրքի հետ։ Դու առևտրի չես հանել հայրենիքդ։ Քո ղեկավարները չեն գնացել թուրքի հետ բանակցել, թե ինչպես անվնաս՝ գումարի դիմաց, հայի տունը թուրքի տան հետ փոխեն ու շարասյուներով,  ուղղաթիռներով քեզ դուրս ուղեկցեն քո իսկ հողից, միայն թե գնաս, միայն թե թողնես հայկական տունդ, տեղդ։ 

Սկսած այն պահից, երբ Շահումյանի նստաշրջանում, 1989 թվականի հուլիսի 26-ին որոշեցիր միանալ Արցախին ու այդ օրվանից սկսած, 1000 օր պայքարեցիր մինչև 1992 թվականի հունիսի 13-ը։ Ոտքով 21000 հայեր անցան Մռավի կածանները, գետերը և անդունդները։ Շատ շատերը չհաղթահարեցին այդ արգելքները։

Իսկ ո՞վ էր քո վրա հարձակվողը։ Արդեն ռուսական, ուկրաինական վարձկանները, ադրբեջանցի թալանչիների ուղեկցությամբ, մոտ 150 տանկերով մեկ օրում հայաթափեցին շրջանը։ 

Այո, գիտեմ, որ քեզ հայերի չեչեններ են անվանում կատակով։ Քանի որ մի քանի անգամ արտաքսվել ես հարենիքիցդ ու նորից հետ ես եկել։ Քանի որ կռվել գիտես։ Հողդ հիշել ու սիրել գիտես։ 

Եղբայր իմ։ Քույր իմ։ 

1767-ին դու չէի՞ր հակահարձակումից հետո պաշարել Գանձակ քաղաքը, երբ Շահվերդի խանը խնդրում էր վրաց Հերակլ թագավորին, որ միջնորդի դադարեցնես պաշարումը։

Դու չէի՞ր, որ թուրքական զորքերին ջարդ տվեցիր 1918-ին Գանձակում, կոտորեցիր 18000 մուսավատական։

Դու չէի՞ր 1991-ին Ադրբեջանի ներքին գործերի նախարար Մամեդովին գերի վերցրել, երբ նա իր օմոնական ջոկատներով գյուղերդ էր ավիրում ու զավակներիդ գերի տանում, իսկ դու գերի վերցնելով ազատում էիր զավակներիդ, ի տարբերություն այսօրվա գերի  ընկածներին ազատողների։

Դու չէի՞ր, որ դիմադրեցիր խորհրդային զորքերի Կոլցո օպերացիային և առաջին անգամ պատմության մեջ՝ 1991 թվականի սեպտեմբերին, հետ գրավեցիր քո Բուզլուխ․ Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերը։

Քո հանդեպ էր, որ առաջին անգամ պատերազմում, թշնամին կիրառեց Գրադ կայան, օգտագործեց քիմիական զենք, կործանիչ Մի-24 ինքնաթիռներ։

Դու չէի՞ր միակը, ով այս 30 տարվա պատերազմների մեջ, մի քանի տարի անտառներում պարտիզանական կռիվ մղեցիր թուրքի դեմ։ Այլ տեղերում պարտիզաններ եղա՞ն։ Ոչ։

Քանի՞ անգամ քո զավակներդ եկան Մռավի փեշերին կազմ ու պատրաստ կանգնեցին, որ ազատագրեն Շահումյանը։ 

Շատերը չգիտեն էլ, որ 1993-ի ապրիլի 13-ին ազատագրել ես Գյուլիստանը, քո արծիվ որդիների հետ, Մեծն Շահենի գլխավորությամբ։ Այն օրվա հհշական իշխանությունը հրամայեց հետ հանձնել, չազատագրել մնացած գյուղերը, իսկ չորս օր անց Շահենի ուղղաթիռը կործանվեց։
2016-ի ապրիլյանին ևս զավակներդ հավաքվեցին աշխարհի տարբեր ծայրերից, որ պետք է ազատագրվի Շահումյանը։ 
2020-ին էլ եկան։ Շատերը զոհվեցին, անհայտ կորան, վիրավորվեցին։ Բայց Արցախի հյուսիսային Եղնիկները մնացին անառիկ։ Քո հիմնած զորամասի տղերքը չպարտվեցին անգամ կապիտուլյանտի պատերազմում։

Գիտեմ, որ հատկապես այս տարի վհատված ես։

Քո կորստյան ցավը շատերը չըմբռնեցին, մինչև այդ ցավը չտարածվեց Հադրութի, Շուշիի, Քարվաճարի, Մարտակերտի վրա։ 
Այսօր արդեն նրանք են տարագիր դարձել։ Արդեն Հայաստանից են գերի վերցնում, Հայաստանի հողն են գրավում։
Որովհետև քո Մռավի ղողանջները չլսեցին ոչ մեկը։ Քո ահազանգին խուլ մնացին։ 

Ուղղիր մեջքդ եղբայր իմ։

Մենք իրավունք չունենք ջուրը լցնելու այսքան չարչարանքը և մեր սերնդի վրա ավարտելու մեր պատմությունը։ 
Այսօր դավաճանները խոսում են միայն ԼՂԻՄ-ի սահմանները վերականգնելու մասին։ Մոռացել են քեզ, մի լռիր, եղբայր իմ։ 

Մեր ավագ սերունդը արդեն մեզ հետ չէ, եթե Հյուսիսային Արցախում ծնված սերունդն էլ անցնի գնա, մենք անդառնալիորեն վերջնականապես կորցնելու ենք  Հյուսիսային Արցախը։

 Այս 29 տարիներին դու գրել ես բազմաթիվ գրքեր, բանաստեղծություններ, երգեր, հիշողություններ և փաստեր ես թղթին հանձնել, ֆիլմեր նկարել, որպեսզի սերունդներին փոխանցվի մեր հերոսական պատմությունը։ Որևէ պետական աջակցության չես արժանացել, դեռ ավելին՝ դու ես օգնել պետությանդ, Հայաստանին, Արցախին։ 

Փառք մեր պապերին ու հայրերին։ 
Նրանք տոտալ շրջափակման մեջ, ուղղաթիռներով կարողացել են հաց, զենք, այլ պարագաներ հասցնել մեր պաշարված բնակիչներին։

Շահումյան-Գետաշենի համար ընկած մեր զինվորներ։ 
Փառք Ձեր հիշատակին և զոհողությանը։ 

Շահումյանը մոռացության չմատնող հայեր, դուք հերոսներ եք։
Կաթիլը քար է ծակում, դա այդպես է։

Այս ժամանակավոր վայրէջքը նորից կփոխարինվի հաղթանակով և թռիչքով։

Լուսաբացից առաջ ամենամութ պահն է լինում։

Խրիմյան Հայրիկի պատգամը 150 տարի անց ևս այժմեական է

Արցախի փաստացի կորստից հետո հուսահատ ենք հայերս։
Հաղթանակած վեհ ժողովուրդը մի խումբ ստահակների պատճառով կուչ է եկել, դառել մի բուռ խեղճացած, մոլորված զանգված։
Հօդս են ցնդել 33 տարվա համազգային  չարչարանքներն ու տառապանքները։
Քաղաքական կուսակցությունները որևէ սպեղանի ունակ չեն առաջարկելու մոլորված մեր ազգին։

Խրիմյան Հայրիկը իր սպիտակ ձիու վրա

Այսօր ընթերցում էի Շուշի հայկական քաղաքում 1884 թվականի ապրիլին հրատարակված "Գործ" ամսագիրը։
Այնտեղ մեջբերված է Խրիմյան Հայրիկի պատգամը՝ 1876 թվականի Վանի մեծ հրդեհից տուժած հայերին։ 
Խրիմյան Հայրիկը հրատարակում է "Վանգույժ" կոչը, որտեղ մխիթարում է ավերակներ դարձած Վանի հայ բնակիչներին։ Նրա կոչը 150 տարի անց այժմեական է նաև մեզ համար.

Կոխեցէ՜ք և անցեք, ո՜վ աշխատաւոր եզինք։

Մի թափառիք ու հեռանաք ձեր ավերակ ագարակէն։
Ելե՜ք դարձեալ զոյգ-զոյգ լծուեցէք, ձեր սամօտիք պինդ կապեցէք ընկերական սերով:
Հեծելով, փնչալով փորեցէ՜ք ու պատռեցէք այդ տառապանաց ակոսն։

Մշակներ, գոգնոց կապեցէք, լի յուսով ցանեցէք ձեր վաստակասէր քրտանց սերմն։

Պահ մի ևս սպասեցէք, զի ձմեռ է, ձիւն ու սառնամանիք ծածկել են աշխարհ։

Գարուն մօտ է, Հայոց աշխարհ, և պիտի գայ ծիծեռնակ քեզ աւետիս տայ։

Ինչպե՞ս կարելի է մոռանալ…

Այժմ, երբ բռնազավթված են Շահումյանը, մեր հարազատ գյուղերը, դրանք ավելի արժեքավոր են դառնում ցանկացած շահումյանցու համար։ 
Յուրաքանչյուր դեպք կամ պատմություն, հոգեհարազատ մի դրվագ ավելի են խռովում շահումյանցու հոգին։

Շրջանի բռնագաղթումից հետո, 1992 թ․ հուլիսի 1-ին, թիվ 26 համարում Հայաստանի մանկապատենական «Կանչ» պարբերականը տպագրել է Վալտեր Այդինյանի «Անիծվի էն սհաթը» հոդվածը՝ նվիրված այն դաժան օրվա պատմությանը, որ տեսան Ավանյանների հարազատները։

Ղարաչինար գյուղը դատարկվել էր, բնակիչները հարկադրված թողել էին հարազատ օջախները, գյուղում մնացել էին ծերեր և շատ քիչ թվով մարդիկ։

Ավանյանների ընտանիքը վերջինն էր հեռանում գյուղից։ 
Սաշա Դավիթի (Բեթոյի) Ավանյանը, որը 14 տարեկան էր, իր ծնողների՝ Մանիկի և Բեթոյի հետ դեռ գյուղում էին և սպասում էին Էդիկին (Բեթոյի հորեղբոր տղան)։ Երբ Էդիկն եկավ ինչ-որ մեքենայով, մեծ դժվարությամբ հրաժեշտ տվին հարազատ օջախին՝ նստելով մեքենա։ 
Սաշան իր ծնողների և մի խումբ հարազատների հետ շարժվեցին միակ փրկության ճամփով դեպի Ղարաբաղ։ Ավա՜ղ, մեքենան դեռ նոր էր շարժվել տեղից, հարազատ օջախից մի քանի մետր հազիվ էր հեռացել, Ադրբեջանի օմոնի մեքենան փակում է ճանապարհը և տեղի է ունենում կրակահերթ։

Արհավիրքից խուսափող մայր թռչունի պես ծնողները իրենց մարմնով ծածկում են փոքրամարմին Սաշային։ Կրակահերթը դադարում է։ Սաշան չէր վիրավորվել, սակայն տեղի ունեցածը հավասարակշռությունից հանել էր պատանուն։ 
Ուշքի գալով, նա հասկացավ տեղի ունեցածի ողբերգությունը՝ չկան ծնողները և հարազատները, բոլորը զոհվել են։ Եվ, զգուշորեն դուրս սողաց մեքենայից և թաքնվեց մոտակա թփերի տակ․․․
Մի քանի քայլ այն կողմ, մեքենայի մեջ, իր զոհված ծնողներն են՝ մի խումբ հարազատների հետ, ինքը ներկված նրանց արյունով՝ պահված է թփուտների տակ և լսում է նրանց խռխռոցը, զգում է, որ հարազատները վերջին շնչում են ու հնչում են նոր կրակահերթեր։
Սաշան հասկանալով, որ ամեն ինչ վերջացած է, մեծ դժվարությամբ սկսում է սողալով հեռանալ դեպքի վայրից՝ հասնելով դեպի փրկության անտառը։ 
Մեծ դժվարություններով նա մի կերպ հասնում է հարկադրաբար գյուղը լքած համագյուղացիներին, որոնց օգնությամբ էլ օրեր անց, հասնում է Երևան, հորեղբոր՝ Բենիկ Ավանյանի տուն։

Լուսանկարում պատկերված է Սաշան՝ Բենիկ հորեղբոր ընտանիքի հետ։
Ձախից աջ՝ Վալտեր Այդինյանն է, Բենիկի թոռ Հայկոն՝ կնոջ՝ Սվետայի գրկում, Սաշկան, Անին, Գայանեն, Գոհարը, Բենիկը, Ալբերտը։

Բենիկը, որ կոփված զինվորական էր, այդ դարդին չդիմացավ և հանկարծամահ եղավ, որից հետո կյանքը անտանելի դարձավ, դուստրը՝ Գայանեն, որի ամուսինը ծանր հիվանդությունից հետո մահացել էր մինչև գյուղի կործանումը, չէր կարողանում հաշտվել կատարվածի հետ։ Ստիպված թողեց Հայաստանը, փախստականի ճամփան բռնեց։ 
Այժմ նա իր զավակների ու մոր հետ բնակվում է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում, սակայն երբեք չեն մոռանում Հայաստանը, որտեղ մայր հողին է հանձնված հայրը, պապիկը և կարաչինարցիների կողմից հարգված Բենիկ Ավանյանը։ Կարելի է ուրեմն, համարել, որ նա զոհվել է հանուն Շահումյանի և Կարաչինարի ազատագրման ու համարվում է այդ պատերազմի զոհ։
Յուրաքանչյուր ամառ, արձակուրդներին ԱՄՆ-ում պատսպարվածները լինում են Հայաստանում՝ հանդիպում հարազատների հետ։ 
Վերջին զրույցի ժամանակ Սվետան ասում է․ 
- Մարա՜տ, ինչպե՞ս կարելի է մոռանալ մեր գյուղը, մեր հարյուրավոր գյուղացիներին, որտեղ էլ լինեն իմ թոռները պետք է հայ մեծանան, երբ աստված թողնի՝ ես ծոռներ տեսնեմ, չեմ կասկածում, որ նրանք էլ հայ կմեծանան։ Ինչու՞ աստված այսքան անարդար գտնվեց շահումյանցիների հանդեպ, արդյո՞ք կարող է լինել շահումյանցի, որ այս ամենը մոռանա, ախր ինչպե՞ս կարելի է մոռանալ։

Մարատ Ղուլյան, 
2004 թվ, հոկտեմբերի 28, 
«Մռավի ղողանջներ»,Շահումյան-Գետաշեն Հայրենակցական բարեգործական միության թերթ

Ձախից՝ Այդինյան Վալտեր, Պետրոսյան Ալբերտը եղբոր հետ, Մարատ Ղուլյան