Գիւղական տպաւորութիւններ, Մաս 4 (վերջին մաս)

    Այսօր կներկայացնեմ Մշակի՝ 1890 թվականի ամռանը տպված հոդվածներից վերջինը, չորրորդը, որը նվիրված է Գյուլիստան և Թալիշ գյուղերին։

Կարդացեք նաև այս շարքի առաջին, երկրորդ և երրորդ հոդվածները։


Գիւղական տպաւորութիւններ
Մշակ, N78, 14 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս

Օգոստոսի 12-ին կրկին գնացինք Գիւլիստան գիւղը։ Միւս օրը՝ 13-ին, Աստուածածնայ վերափոխման տօնն էր։ Այդ օրն ամեն կողմից շատ ուխտաւորներ են գալիս Գիւլիստան՝ այդ գիւղի եկեղեցում գտնվող “ծեր” աւետարանը համբուրելու։
Միւս օրը, օգոստոսի 13-ին, առաւօտեան դուրս եկանք գիւղի շրջակայքը՝ մանգալու։ Գնացի Ամենափրկիչ վանքը։ Սա գտնվում է Գիւլիստան գիւղից երկու վերստ հեռաւորութեան վրա՝ դէպի հարաւ-արևմուտք, Ինջայ գետակի մօտ։ Այդ վանքը բաղկանում է մի մեծ տաճարից և մի մատուռից։ Առաջինը մի բաւական մեծ և բարձր շինութիւն է, տանիքը սրբատաշ քարով ծածկված։ 

Ամենափրկիչ (Նապատ) վանքը մեր օրերում

Եկեղեցու բեմի ձախակողմեան պատի վրա և դրսի դրան ճակատին արձանագրութիւններ կային, բայց՝ նրանց գետնից շատ բարձր լինելու պատճառով, չը կարողացայ կարդալ։ Այս վանքումն է Մէլիք-Բէգլարեան Աբով II-ը մկրտել տուել Գանձակի Մամադ խանի դուստր Ղամար-Սուլթանուն, որին նա յափշտակում է Գետաշէն գիւղից բարձր Դուլուսլու գիւղի մօտ։ “Բերելով (Աբով II) իր չքնագեղ աւարը (Ղամար-Սուլթանուն) Գիւլիստանի բերդի մօտ գտնված Ամենափրկչի վանքը, այնտեղ քրիստոնեայ է մկրտել տալիս և ամուսնանում է նրա հետ”։ (Րաֆֆի, Խամսայի Մէլիքութիւններ)
Վանքն աչքի թողի է արած և գտնվում է շատ անվայել դրութեան մէջ։ Մէծ տաճարը գոմ է դարձել ….. Վանքի շուրջը կան մի քանի խուցեր և այլ շինութիւններ։ Շինութիւնների աւերակներով ծածկված է վանքի բոլոր շրջակայքը։ Այստեղ կայ և մի գերեզմանատուն։ Գերեզմանաքարերի վրա արձանագրութեան հետքեր չէին նշմարվում, բացի վանքին բոլորովին կից գերեզմաններից։ Վերջիններիս մէջն է գտնվում և Գիւլիստանի նախկին տիրապետող Աբրահամ Իւզբաշու գերեզմանը (1753 թ․)։
Այսպիսի շինութիւնների աւերակներ կամ հետքեր, մեծ մեծ գերեզմանատներ կան նաև Գիւլիստան գիւղում, բերդի շրջակայքում, Հոռիկայ վանքի մօտ …. Թալիշ գաւառում, համարեա թէ ամեն մի քայլափոխում, շինութիւնների աւերակների կը պատահէք։ Ժողովրդի պատմելով, այս բոլորը գիւղեր կամ գիւղաքաղաքներ են եղել։ Մեզանից մօտ մի դար առաջ դրանց բնակիչները, ինչպես Ղարաբաղի համարեա թէ բոլոր բնակիչները՝ թողնելով իրանց տուն ու տեղը Ղարաբաղում տիրող սովի ու ժանտախտի անգութ ժանիքներից փրկվելու համար, գաղթում, գնում են հեռու, իրանց անծանօթ երկիրներ։ Անցնում են 10-15 տարի, այդ գաղթածներից միայն աննշան մասն է վերադառնում իր հայրենի երկիրը։ Դրանք Վրաստան գաղթողներից են լինում։

Մելիք Բեգլարյանների ապարանքները Թալիշում, մեր օրերում

Երեկոյեան ժամի 3-ն էր, երբ մենք Գիւլիստան գիւղից դուրս եկանք դէպի Թալիշ գիւղը։ Այս գիւղի հիմնելը, ժողովրդի ասելով, մօտաւորապէս 100 տարի կը լինի։ Հին Թալիշ կամ Թարիջը Հոռիկայ վանքի մօտ է եղել, ուր մինչև օրս էլ նշմարվում են՝ շինութիւնների հետքեր։ Երբ Ղարաբաղում տիրող սովն ու ժանտախտն անցնում են ու գաղթած ժողովրդի մի մասը վերադառնում է իր ծննդավայրը, Թարիջ գիւղի բնակիչները՝ երկիւղ կրելով՝ թէ վերադառնալով իրանց նախկին բնակավայրը, Հոռիկայ վանքի մօտ գտնվող Թալիշ գիւղը, գուցէ էլի ենթարկվեն սովի և ժանտախտի, գալիս են նախկին Թարիջ գիւղից մի 4-5 վերստ հեռաւորութեան վրա դէպի հիւսիս-արևելք մի տեղ ընտրում և գիւղի հիմքը դնում։
Հին և նոր Թարիջի օդի մէջ մեծ զանազանութիւն կայ, որչափ Թալիշի օդը տաք է և վատառողջ, այնքան նախկին Թարիջի օդը՝ գտնվելով հովասուն անտառով ծածկված սարի լանջի վրա, հով է և առողջարար։
Գիւղն ունի 126 տուն 1012 բնակիչներով, բոլորն էլ հայ։ Բնակիչները պարապում են երկրագործութեամբ և մասամբ անասնապահութեամբ։ Հողերը պատկանում են Մէլիք-Բէգլարեաններին։ Ինչպէս Գիւլիստան գաւառի ուրիշ գիւղերում, նույնպէս և այստեղ գիւղացիք հողատէրերին վճարում են տասից մեկը (տասանորդ) բոլոր հացաբոյսերից և խոտից։ Բացի այդ և պետական ուրիշ հարկերից գիւղացիք հողատէրերին վճարում են իւրաքանչիւր դեսեատինատեղի համար 30 կօպէկ։ Վերջին տուրքից ազատ են պետական գիւղացիք, որոնք թէև բնակվում են բէկերի հողում, բայց դեսեատինի փող չեն վճարում, ինչպէս օր. Վերի-շէն և Ներքի-շէն գիւղերի բնակիչները։
Թալիշ գիւղում գիւղացիներից մէկի տանը մեզ ցոյց տուին մի շատ հին մագաղաթեայ աւետարան՝ բաւական մեծ դիրքով, գեղեցիկ նկարներով, թւով մօտ 15 հատ, մեծ մեծ երկաթագիր տառերով գրված։ Աւետարանն ունի չորս հինգ յիշատակարան։ Վերջին երեսի վրա գտնվող յիշատակարանը՝ խոնավութեան մատնվելով, մեծ դժուարութեամբ էր  կարդացվում։ Այդ յիշատակարանից երևում է, որ աւետարանը գրված է հայոց շժզ (516) թւականին, ուրեմն ըստ փրկչական 1067 թւին։ Մեր այժմեան օ տառի տեղ գործածված է “աւ”։ 
Ճշմարիտ շատ հին, հազւագիւտ և ուշադրութեան արժանի ձեռագիր է։ Լավ կը լինէր, եթե Էջմիածնի թանգարանն այդ ձեռագիր աւետարանը ձեռք բերէր, թէպէտ աւետարանատէր գիւղացիք նրան իրանց “աչքի լուսից” աւելի էին պահում, պաշտում։ 
     Ի՞նչպիսի երկիւղածութեամբ և պատկառանքով էին մօտենում նրանք աւետարանին։ Ի՞նչ տեսակ հրաշքների մասին ասես, որ նրանք մեզ պատմած չը լինեն։ Խնդրեցի, որ թոյլ տան՝ վաղն էլ գնանք նայենք։ Մտքումս դրել էի մի քանի կարևոր յիշատակարաններն արտագրել։ “Լա՜ւ, եկէք էգուց”։ պատասխանեցին գիւղացի կանայք։ Գնացինք։ Բայց որչափ եղաւ մեր զարմանքը, երբ աւետարանատէր գիւղացի կանայք թոյլ չը տուին աւետարանից մի բառ անգամ արտագրելու, պատճառ բերելով՝ թէ իրանց ամուսինները տանը չեն։ Իսկ իրանք՝ ինքնագլուխ, առանց ամուսինների թոյլտւութեան ոչ մի բան չեն կարող անել։ 
Սպասեցինք, ամուսինները դաշտիցն եկան։ “Չէ՜, չենք կարող”, պատասխանեցին նրանք հակիրճ կերպով, “կարդում ես, կարդա՜, արտագրել չի կարելի”։
Մի ամբողջ շաբաթ Թալիշ գիւղում մնացինք։ Այդ շաբաթվայ ընթացքում չորս անգամ գնացինք Հոռիկայ վանքը, այնտեղ Մէլիք-Բէգլարեաններից մնացած հնութիւններին նայելու, կարևոր արձանագրութիւնները դուրս գրելու։ Վանքը, ինչպէս վերև յիշեցինք, գտնվում է անտառի մի ծայրում, սարի լանջի վրա։ 

Հոռեկա վանքի ներսը մեր օրերում

     Այդ վանքը “Հիւրեկ” էլ են անուանում, Հիւրեկայ վանք, և պատմում են, իբր թէ Եղիշէ առաքեալը այստեղ հիւր է եկել, այդ պատճառով վանքի անունը դրել են Հիւրեկ։ Իսկ “Հոռիկ” “Հոռիկայ” վանք անունը “ուռիկայ” բառերից են կազմված։ Վանքի մօտ կան մի քանի խուցեր։

Հոռեկա վանքը մեր օրերում

Այս շինութիւններից մի քանի քայլ դէպի հիւսիս գտնվում է Գիւլիստանի կամ Իգիրմի-դեօրդի մէլիքների պալատը։ Սա չորս սենեակներից բաղկացած կամարակապ սրահով մի գեղեցիկ շինութիւն է։ Չորս սենեակն էլ մի շարքումն են։ Առաստաղները գմբեթաձև են։ Վերջին երկու սենեակների գմբեթաձև առաստաղները վերջանում են բոլորակ ծակերով։ Այս սենեակների անկիւններում, պատերի մէջ շինած են ծալքեր։ Ամբողջ շինութեան մէջ պատուհաններ չը կան, դռները ցած են և լայն։ Սրահի երկարութիւնը 40 քայլ է։ Սրահի գեղեցիկ սիւների թիւը 7-ն է։ Ամբողջ շինութիւնը սրբատաշ քարերից է։ 

Մելիք Բեգլարյանների ապարանքները Թալիշում, մեր օրերում

Սրանց կից շինած են խոհանոցներ և մի քանի մութ սենեակներ։ Այս գլխաւոր շինութեան դիմացը կայ մի այլ շինութիւն։ Սրա աջ ծայրում գտնվում է աւերված մարտկոցի մասը։ Այս շինութիւններից 25-30 քայլ դէպի հիւսիս-արևմուտք գտնվում է մի այլ շինութիւն 3 սենեակներից բաղկացած։ Երկու սենեակների առջևի պատերը փլված են, երրորդ սենեակի դրան ճակատին արձանագրված է․ “Յիշատակ է Ոհան Բարուն մերէն Մէլիք-Թամրազ ՌՃԾ” (1701): Թէ այս, թէ այն շինութիւնները շրջապատված են եղել պարիսպներով, որոնցից մի քանիսները մինչև այժմ էլ կան, մի քանիսն էլ քանդված, աւերված են։
Վանքի հարաւային կողմումն է Մէլիք-Բէգլարեանների տոհմային գերեզմանատունը։ Գերեզմանաքարերը բոլորն էլ ծածկված են մամռով, մի քանիսը, թփերի, ծառերի մեջ թագնված կամ գետնի հետ հաւասարված են։ Մեծ ջանք և համբերութիւն էր հարկաւոր նրանց վրայի արձանագրութիւնները կարդալու համար։ Չորս օր աշխատելուց հետոյ մեծ դժուարութեամբ աջողվեց ինձ Մէլիք-Բէգլարեան տոհմի գերեզմանների արձանագրութիւնները արտագրելու։

Մելիքների տապանաքարերը մեր օրերում

Այստեղ դնում ենք Գիւլիստանի մէլիքութեան մի քանի մէլիքների մահվան տարեթիւը, որ հանգուցեալ Րաֆֆիի “Խամսայի Մէլիքութիւններում” չէ յիշված։
Մէլիք Բէգլար I վախճանվեց հայոց ՌՃԿԹ թւին, իսկ փրկչական 1720 թւին։ (Նրա գերեզմանի վրա արձանագրված է․ “Այս է տապան Մէլիք Բէկլարի․ ՌՃԿԹ)։ Մէլիք-Բէգլար I-ի որդի Մէլիք Թամրազ վախճանվեց ՌՃՂԹ (1750):
Րաֆֆիի ասելով Մէլիք-Բէգլարեան տոհմի նախահայր Աբով I վախճանվեց 1632 թւին․ սրան յաջորդում է Մէլիք-Բէգլար I-ը, որը, ինչպէս տեսանք, վախճանվում է 1720 թւին, ուրեմն Մէլիք-Բէգլար I իշխել է 88 տարի, մի թիւ, որը մեզ քիչ կասկածելի է երևում։ Թալիշ գիւղի մեր վերոյիշեալ աւետարանի յիշատակարաններից մէկի մէջ յիշված է, որ 1650 թւին Թարիճ գիւղում իշխան է եղել Ապով I-ի որդի Եավրի-բէկ։ 
Ուրեմն Ապով I-ին յաջորդել է ոչ թե Մէլիք-Բէգլար I, այլ Եավրի-բէկը, որը “Խամսայի Մէլիքութիւններում” բոլորովին չէ յիշված։
Այն արձանագրութիւններից երևում է, որ Մէլիք-Բէգլար I-ը ոչ թէ երկու որդի է ունեցել, ինչպես գրված է “Խամսայի Մէլիքութիւններում”, այլ երեք․ Ապով II (+1728), Մէլիք-Թամրազ (+1750) և Իսայ-խան աղա (+1752)։ 
Մէլիք-Թամրազը, բացի Սարուխան-բէկ որդուց (+1749), ունեցել է մի երկրորդ որդի - Մէլիք-Դանիէլ (+1771)։

Թալիշ գիւղից 4-5 վերստ դէպի արևելք գտնվում է Թարթառ գետը։ Այստեղ վերջանում է Գիւլիստանի մէլիքութիւնը և սկսվում է Ջրաբերդինը։ 

Գիւլիստանի մէլիքութեան բացի Վերի-շէն, Թալիշ, Գիւլիստան, Բուզլուխ և Մանաշէթ գիւղերից, այդ ամառ մենք այցելեցինք Գիւլիստանի գիւղերից և հետևեալները՝ Ներքի-շէն, Խարխապուտ, Ղարա-չինար կամ Աղջա-ղալա, Մանասաշէն և Թամրազաշէն….

Շ․


Տես նաև հոդվածի՝
Մաս 1-ին
Մաս 2-րդ
Մաս 3-րդ

Գիւղական տպաւորութիւններ, Մաս 3

Հարգելի ընթերցող, մեծ սիրով Ձեզ եմ ներկայացնում մեր դրախտավայր Հյուսիսային Արցախի վերաբերյալ 130 տարի առաջ Մշակ թերթում տպագրված հոդվածաշարի երրորդ մասը։
Այս հղումներով  կարող եք կարդալ առաջին և երկրորդ մասերը։



Գիւղական տպաւորութիւններ
Մշակ, N77, 12 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս

Գտնվելով Գետաշէնից 3-4 վերստ հեռաւորութեան վրա, Վարդավառից մի օր առաջ գնացինք Գետաշէն՝ յատկապէս այդ ժողովրդական տօնին ներկայ լինելու։ Գիւլիւմ լսելու գալիս են Գանձակից և շրջակայ գիւղերից շատերը։ 

Կարապները Գետաշենի Ալհարակ լճում

      Վարդավառի նախընթաց օրն է,  երեկոյեան ժամի 9։ Գետաշէնի փողոցները անցուդարձ անողներով կամաց կամաց լցվում են։ Նրանք բոլորն էլ սպասում են գիւլիւմ ասողներին։ Մի ամբողջ ժամ սպասելուց յետ ժողովրդի այդ ահագին բազմութիւնն ուղեւորվում է դեպի գիւլիւմ երգելու տեղը։ Գնում ենք և մենք։ Այդտեղ էլ մի կէս ժամ սպասելուց յետ փոխանակ գիւլիւմ լսելու, լսում ենք - ի՞նչ եք կարծում - հայհոյանք։ Հայհոյողը մի ծեր մարդ էր։ “Յամութ չի՞ ձեզ համար”, գոռում էր նա, “էս գշերի կէսին եկել էք մեր աղջկերանց թըմաշայ անելու՞…. Մեր աղջըկերքը հի՞նչ են ….”: 
Ոչ մի խօսքով չը կարողացան համոզել զայրացած ծերունուն։ Ստիպված՝ այստեղից պիտի հեռանայինք։ 

Գետաշենցի տան տիկինը պատրաստում է թոնիրը հաց թխելու

       Ասեցին թէ գիւղի միւս ծայրումն է լինելու, շտապով գնացինք ցոյց տուած տեղը, ուր արդէն բաւական ժողովուրդ կար հաւաքված։ Նա մի շրջան բոլորած սպասում էր։ Այդ շրջանի մի ծայրում նստած էին մի խումբ աղջիկներ, այս խմբի դիմացը՝ շրջանի միւս ծայրին մի խումբ երիտասարդներ։ Աղջկերանց խումբը կառավարող, նրանց թելադրողը մի կին էր, տղամարդկանց խումբը - մի հասակն առած տղամարդ։ Այդ կառավարիչները գիւղի մէջ յայտնի գիւլիւմ ասողներիցն են։ Ճրագները հանգցրած են, շուրջներս խաւար է տիրում։ Ուշադրութիւններս լարած՝ լուռ սպասում ենք։ 

Գետաշենցի հայ մանուկը

Տղամարդկանց խումբը կամաց սկսում է․

Գեանջու հըղեն (ուղի, ճանապարհ) փոշ անենք, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան
Քու ոտներդ քօշ (կօշիկ)  անենք, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան,
Մին տարի ա տեսել չենք,
Եկէք յախշի (թուրքերեն բառ․ լաւ) խօշ անենք։

       Աղջկերանց խումբը, քաշվելով, ամաչելով, քիչ դողդոջուն ձայնով առաջին խմբին պատասխանում է․

Ալիր մաղենք, թեփ անենք, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան,
Մեր չուանին կեափ (փայտեայ փոքրիկ կեռ) անենք, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան,
Էգուց քինանք տանձուտը,
Ճենջեղ ածենք, քէֆ անենք։

Այս երկու տունը, այսպէս ասած, դեռ նախաբանն է։ Երկու խումբն էլ, մանաւանդ աղջկերանց, սկզբում անվստահ կերպով են երգում, բայց գնալով ոգևորվում, տաքանում են։ Ժողովուրդն էլ նրանց հետ միասին ոգևորվում, խնդում, ուրախանում, քրքջում, ծիծաղում է։ Գիւլիւմների մէջ աղջիկները և երիտասարդ տղամարդիկ միմեանց գովում, վիրաւորում են, փոխադարձաբար միմեանց (մի խումբը միւս խմբին) սէր, գգուանք կամ արհամարհանք են արտայայտում։ Երկու խումբն էլ միմեանց գովում, բարձրացնում, տանում երկնքիցը կախում, կամ կամաց կամաց միմեանց վատաբանում, պարսաւում, ստորացնում, ցեխի հետ հաւասարեցնում։ Այստեղ դնում ենք մի կտոր ևս։


Տղամարդիկ, խմբով՝
Նստած, դիզած խոտ օնիմ, ջան, գիւլիւմ ջան, ջան,
Քու մէջումդ փոթ (փոթ կամ փութ - պակասություն, բիծ) օնիմ,
Մին ըռհանի փոնջ պիտիր,
Քըթիս տինեմ, հոտ օնիմ։

Աղջկերք, խմբով՝
Ստեղով տիւ անուխ ես,
Ջըրաւոր Բըլանուխ (Գետաշէնի մօտերքում գտնվող փորքիկ գետակի անունն է) ես։
Ես գիտամ թա մին զատ չես,
Հոտ օնելի նանուխ (անանուխ) ես։


Տղամարդիկ, խմբով՝
Գլխանդ երի սարն եմ,
Ունքերս իրար կը խառնեմ,
Կուռս վըզաւդ կը բերեմ,
Ծուցիդ մեխակը կառնեմ։

Աղջկերք, խմբով՝
Լեօրը թռաւ էն արտան,
Կըտրել ա սրտիս փեարդան (քող) ,
Աչըղ չի, աչըղ տեառայ
Բէդասլ (չար, անպէտք) եարին դարդեան։

Տղամարդիկ, խմբով՝
Նստել ես նազանի պէս,
Ման կիգաս գազանի պէս,
Ամեն մին ինձ տեսնալով,
Վեր կը տաս խաղալի (թուրքերէն բառ․ չոր տերև) պէս։

Աղջկերք, խմբով՝
Փորեն վրա սողումա,
Լեաւ ջիւրն էլ հողումա։
Որ ձեր ձէնը լըսում եմ
Իմ ոտներս դեօղումա։

Այսպէս երկար շարունակվում է, անցնում է մի ժամ, երկու, դեռ երգում են։ Օդը գնալով հովանում է։ Բայց մենք տեղներիցս չենք շարժվում, մինչև որ գիւղի գզիրը “դե, բօ՜լ է բօ՜լ, վէ կացէք, ձեր տները քինացէք” չէ ասում։ Երգողները լռում են։ Վեր ենք կենում, բայց ակամայ։ Խարխափելով գնում ենք տուն։ 
       Բայց, ինչպէս միւս օրն իմացանք, նրանք մէկ էլ նորից հաւաքվել, շարունակել են մի քանի ժամ ևս։ Գիւղացի աղջիկները քաղաքացիներից քաշվում, ամաչում են, նրանց ներկայութեամբ ազատ, համարձակ չեն կարողանում երգել։ Գզիրը մեզ դիտմամբ խաբեց, ճանապարհ դրաւ, որ իրանք “տնատունի”, ընտանեբար նորից նստեն ու երգեն։

Միւս օրը Վարդավառ էր։ Ժամի 10-ից սկսած զուրնան “Տանձուտում” ածում էր։ Մի մեծ ծառի ճիւղերից կախել էին երկու հաստ չուաններ, դրանք էին “ճենջեղները”։ Այդ “ճենջեղները” սովորաբար կախ են տալիս ¾ - 1 արշին գետնից բարձր։ Մարդիկ բարձրանում են այդ ծայրերը միմեանց հետ կապած չուանի, “ճենջեղի” վրա, կանգնում, չուանից բռնում, ոտների և ամբողջ մարմնի կուճ-ձիգ անելով տարուբերվում։ Գնալով այդ տարուբերվելն արագանում, սաստկանում է, այնպէս որ ճենջեղի վրա տարուբերվողը, կամ, ինչպէս ժողովուրդն է ասում, “ճենջեղ ածողը” ծառի (որից կախած է ճենջեղը) բարձր ճիւղերին է դիպչում։ Երկու ճենջեղներից մէկը մարդկանց համար է, միւսը - կանանց։ Զուրնան սկսում է։ Գիւղացիք՝ ծիծաղելով, քրքջալով, “ճենջեղ են ածում, քէֆ անում”։

Գետաշենցի ընտանիքը իրենց տան առաջ

Լինել Գետաշէն գիւղում և չը գնալ գիւղից 8-9 վերստ հեռաւորութեան վրա գտնվող “Գեօգ գեօլ” (Կանաչ լիճ՝  խմբ. նշանակում է կապույտ) անուանեալ լճակը, դա մի յանցանք է։ …. 

Կապույտ կամ Ալհարակ լիճը։ Թուրքերեն Գեոգ գյոլ։

       Այնքան գեղեցիկ է նա։ Երևակայեցէք, մի փոքրիկ և սիրուն, երկար ու նեղ լեռնային լճակ, որի երկարութեամբ աջ ու ձախ ձգվում են անտառախիտ, գեղեցիկ սարեր։ Լճակի վերևի, հարաւ-արևմտեան մասում նոյնպէս անտառ։ Այստեղից՝ խայտալով, կարկաչելով գալիս թափվում է լճակի մէջ մի փոքրիկ գետակ։ 
       
       Լճակի հարաւային եզրից քիչ դէն իր հարթ և լերկ գագաթը վեհ կերպով ցցած կանգնած է Քեափեազ լեառը։ Ջուրը պարզ, վճիտ, համով և մաքուր, իսկ հեռուից լճակի գոյնը կանաչ, կանաչ խոտից էլ կանաչ, իզուր չեն ասում Գեոգ-գեոլ - Կանաչ լիճ։ (տեքստում սխալ է մեկնաբանված, Գեոգ Գյոլ նշանակում է կապույտ, ոչ թե կանաչ։ Կանաչ լիճը Մարալ գյոլն է կամ Մարալի լիճը)

Քեափաս-Ալհարակ լեռը Մարալ կամ Կանաչ լճից

Յուլիսի 29-ին էր, երբ մենք վաղ առաւօտը ձիով ճանապարհ ընկանք դէպի Կանաչ լճակը։
Շրջակայ գիւղերի բնակիչներն այս լճակին “ծով” անունն են տալիս։ Գետաշէնի ծերերից մէկը լճակի կազմվելու մասին հետևեալ աւանդութիւնը պատմեց։ Առաջ, շատ առաջ Քեափազ սարը շատ բարձր է եղել, Մռաւ սարիցն էլ բարձր։ Դրա առաջն ընկած է լինում մի խոր ձոր, որի միջով հոսելիս է լինում մի մեծ գետ։ Մէկ օր երկրաշարժ է պատահում, Քեափազ սարը փլում է, քարերը, հողը թափում ձորի մէջ ածում, գետի առաջը կտրում։ Գետը լցնում է ձորը և այդպիսով այդ ձորը դառնում է ծով։ 

Քեփազ-Կեպաս-Ալհարակ լեռը 

        Այս աւանդութիւնը շատ մօտ է Կիրակոս Գանձակեցու պատմածին, գուցէ հէնց այդ պատմագրի պատմածից կազմված լինի վերոյիշեալ աւանդութիւնը։
“Ի շձը (1139 թ.) թուականին, - պատմում է Կիրակոս Գանձակեցին, - եղաւ շարժ սաստիկ և կործանեցաւ քաղաքն Գանձակ, և տապալեցան շինուածք՝ որ ի նմա, ի վերայ բնակչաց իւրոց …. Փլաւ և լեառն Ալհարակ ի շարժմանէն և արգել զձորակն, որ անցանէր ընդ մէջ նորա և եղաւ ծովակ, որ է մինչև ցայսօր, լինին ի նմա ձկուն ազնիւք”։        Լճակի արևելեան կողմում և նրա շարունակութիւնը կազմող ձորի մէջ խառնիխուռն թափված ահագին քարերը, հէնց նոյն իսկ Քեափազ սարի թէ դիտմամբ հարթած գագաթը, նրա լանջերը ստուգում են, որ այդ լիճն առաջ է եկել սաստիկ երկրաշարժից։ 

    Լճից դուրս է գալիս կարմրախայտ։ Ձուկը որսում են կարթով, ուռկանով ձուկ որսալ այստեղ անհնարին է, լճի տակը, ձկնորսների ասելով, քարքարոտ է և խճով ծածկված։ Լճակի խորութիւնը 40 սաժէն է։ 

Գետաշենի անտառները Ալհարակ լեռան փեշերին

      Վերադարձին, երբ Գետաշէնին հասուէ հաս էինք, ներկայ եղանք մի տխուր տեսարանի։ Գետաշէնում, ինչպէս և շատ ուրիշ գիւղերում, այդ տարին տաւարի հիւանդութիւն կար, կոտորվածքը սաստիկ էր։ Երկու սատակած եզներ սայլերի վրա բարձած տանում էին գիւղից դուրս՝ մաշկելու։ Այդ սայլերը քշող գիւղացիք գնում էին տխուր, գլխակոր։ Իսկ սայլերի ետևից գնում էր մի կին՝ նոյնպէս գլխակոր և տրտում։ Արտասուքի խոշոր կաթիլները թանում էին նրա երեսը։ Դրանք սատակած եզների տէրերն էին։ Գիւղացու համար եզան, առհասարակ տաւարի հիւանդութիւնը, մահը մեծ կորուստ է։


“Եզը ջան, եղբա՜յր, դու իմ աջ կուռն ես,
Իմ թև ու թիկունք, դու իմ տան դուռն ես”։
Ասում է Ա․Արարատեան իր “կալի երգում”։

Մշակ, N77, 12 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս

(կը շարունակվի)

Տես նաև հոդվածի՝

Մաս 1-ին

Մաս 2-րդ
Մաս 4-րդ

Գիւղական տպաւորութիւններ, Մաս 2

"Մշակ" թերթից իմ մեջբերած հոդվածաշարի առաջին մասը շատ մեծ հետաքրքություն առաջացրեց մեր հայրենակիցների շրջանում, քանի որ հետ գնալ 130 տարի և ականատեսի աչքով տեսնել Գյուլիստանի մելիքության գյուղերը, մեր նախնիների  կենցաղը, աշխատանքի նկարագիրը, ծեսերը, վանքերը և ժամանակի առկա խնդիրները՝ բացառիկ երևույթ է։

Ես հոդվածը մուտքագրել եմ այնպես, ինչպես որ հեղինակն է տպել 1890 թվականին՝ Թիֆլիսի "Մշակ"  թերթում՝ ոճը և տառասխալները պահպանելով։

Այսօր Ձեզ եմ ներկայացնում հաջորդ՝ երկրորդ մասը։
Ավելացրել եմ միայն նկարներ, որպեսզի անծանոթ ընթերցողին  ավելի հասկանալի լինի թե ինչպիսի բնության և երկրամասի մասին է խոսքը՝ մեր անկրկնելի հայրենիքի՝ հայկական Հյուսիսային Արցախի մասին։


Գիւղական տպաւորութիւններ
Մշակ, N76, 7 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս


   Յուլիսի 2-ին ճանապարհ ընկանք դէպի Վերի-շէն։ Այդ գիւղից մեզ հարկաւոր էր մի մարդ՝ Գիւլիստան գիւղն առաջնորդելու համար։ Արդէն ժամը 10-ն էր, երբ հասանք Վերի-շէն։ Դէս ընկանք։ Դէն ընկանք, Գիւլիստան գնացող մարդ չը գտանք։ Գիւղացիք մի տեղ գնալու ժամանակ առհասարակ վաղ առաւոտեան են գնում, ուրեմն մենք ուշացել էինք։ Ամբողջ ժամուկէս պտրելուց յետոյ, վերջապէս մի երիտասարդի առաջնորդութեամբ  ուղևորվեցանք դէպի Գիւլիստան գիւղը։

Գյուլիստան գյուղը։ Նկարը՝ Գյուլիստանի մելիքների տոհմի ժառանգ Սերգեյ Աբովյանի

  Հասանք Գիւլիստան գիւղը, եկեղեցու մօտ իջանք։ Չանցաւ մի երկու րօպէ, երկու գիւղացի եկան մեզ մօտ, “բարաջողում” ասեցին ու հրաւիրեցին իրանց տները։ Մենք գիւղում իջևանելու տեղ ունէինք, ուստի հիւրասէր գիւղացիներին՝ շնորհակալութիուն յայտնելով, մերժեցինք։ Մեր իջևանելու տեղը գիւղի քահանաներից մէկի տունն էր։ 
Քահանան մեզ տեսաւ, մեր “օրհնեա Տէր”-ին իբր պատասխան հարցրեց թե ու՞ր ենք գնում։ Մենք ճարահատեալ պատասխանեցինք՝ “Գիւլիստանի բերդը”։   Քահանան մեզ ցոյց է տալիս դէպի բերդը տանող ճանապարհը։ Մենք էլ փոխանակ հանգստանալու “հիւրասէր” տէր հօր տանը, նորից ճանապարհ ընկանք դէպի Գիւլիստանի բերդը, դժուարութեամբ տեղ հասնելով։ 

Գյուլիստանի բերդը։ Նկարը Սամվել Կարապետյանի

  Առաջ մտանք բերդի մօտ գտնվող ամրոցները, նայեցինք։ Այդ ամրոցները չորս հատ են, որոնցից երեքն աւերված։ Յետոյ՝ մի կերպ բարձրացանք բերդը։ Այս այն բերդն է, որին Մէլիք-Բէգլար I-ը, Թալիշի կամ Գիւլիստանի մէլիքների իշխանութեան հիմնադիրը, տիրապետեց և նորոգեց այդ իսկապէս անմատչելի ամրոցը։ Այդտեղ նա հաստատեց իր բնակութիւնը։
  Բերդը շինած է մի սարի գագաթին, շրջապատված է չորս-հինգ պարիսպներով, մի քանիսը կիսաւեր։ Միջնաբերդը նեղ է և բաւական երկար։ Միջնաբերդի երկարութեամբ, աջ ու ձախ շինած են սենեակներ, որոնցից շատերը աւերված, կիսաւեր դրութեան մէջ են։ Միջնաբերդի հարաւային կողմից կայ մի ծածուկ գետնաճանապարհ դէպի բերդի ստորոտում հոսող գետակը։
  Բերդի հանդէպ՝ դեպի արևմուտք վեհ և խրոխտ կերպով կանգնած է Մռաւ լեառը (Ղարաբաղի ամենաբարձր սարերից մէկը -11219 ոտնաչափ ծովի մակերևոյթից բարձր), երկար ու ձիգ դարերի ընթացքում այստեղ կատարված անցքերի այդ անխօս վկան։ Նա լուռ ու մունջ կերպով, կարծես դիտում է իր շուրջը կատարվող անթիւ, անհամար գործողութիւններից ու տեսարաններից բաղկացած տրագի-կօմեդիան, որ կեանք է կոչվում ….

Մռավ լեռը

  Միւս օրը, վաղ առաւօտեան, դուրս եկանք դէպի Բուզլուխ։

  Ճանապարհին՝ աջ ու ձախ ընկած դաշտերում, սարերի լանջերի վրա գիւղացիք՝ երկար կոթերով մանգաղները ձեռներին, կտաւի և հասարակ չթի հալաւները հագներին, գլխներին կապած մի մի խայտաճամուկ թաշկինակներ, շարէշար անցնելով, արիւն քրտինք մտած, հնձում էին կանաչ խոտը։ 

Հնձվորները Բուզլուխում։ 1932 թ։ 

Մի փոքրիկ խմբիկ էլ նստած հանգստանում էր, մի այլ խմբիկ էլ քարի սրոցներով մանգաղներն էր սրում։ Մի այլ տեղ երկու երեք օր առաջ հնձած խոտն էին շուռ տալիս միւս կողմի վրա, որ լաւ չորանայ։ Մի երրորդ տեղ էլ արդէն չորացածն էին հաւաքում։ 

Բուզլուխի խոտ հնձողները։ 1932 թ։  Կենտրոնում Մեխակ Ղազարյանն է։ Նկարը բուզլուխեցի Մնացական Հովհաննիսյանի

  Գիւղացիների այս աշխատանքի ժամանակ հայ գեղջկուհին ոչ պակաս գործ է կատարում։ Հայ գեղջկուհին տանը եփում, թխում, ջուր կրում, լուացք, կար անում, խալիչա, կարպետ, չուալ, զանազան տեսակ շալեր և այլն և այլն գործում, այդ գործուածքների համար թել մանում, պատրաստում, բացի սրանից նա՝ իր սեռին յատուկ փափկութիւնը մոռանալով, դաշտ է գնում, տղամարդուն օգնում՝ հնձած խոտը շուռ տալիս, չորացնում, հաւաքում, տղամարդու հետ սայլ բռնում, տուն կրում, մարաղի գլխին սարքում, դէզ տալիս, յետոյ կալի ժամանակը ցորենը, գարին, կորեկը կասում, թեղը քամում, դարմանը մարագն ածում…. Ահա թէ ինչպէս է անցկացնում ամառը անխոնջ հայ գեղջկուհին։ 

1932 թիվ։ Բուզլուխի կանայք՝ երեխաների հետ դաշտում։ Նկարը բուզլուխեցի Մնացական Հովհաննիսյանի։

  Ճշմարիտ, մարդ զմայլվում է, սիրտը մի տեսակ ուրախ տրոփում, երբ տեսնում է գեղջկուհուն և գիւղացուն սար ու դաշտ ընկած, արևի կիզիչ ճառագայթների տակ, ձեռք ձեռքի տուած միասին աշխատելիս։ Գիւղացին և գեղջկուհին ամբողջ ամառը առաւօտեան ժամ 3-4-ից մինչև երեկոյեան ժամի 9-ը ոտի վրա աշխատում են ու աշխատում։

Բուզլուխեցի ամուսինները դաշտ են գնում։

  Դեռ լոյսը չը ծագած, լուսադէմին մօտ, քնի այդ “քաղցր” ժամանակը, պատահել է ինձ լսել հեռուից մի ձայն։ Քնից մի կերպ սթափվելով մարդ ուշադրութիւնը լարում ու սպասում է, և ահա դաշտերի կողմից, այդ իսկ և իսկ գերեզմանային լռութեան միջից մարդու ականջին հասնում են “հօ՜, հօ՜” խուլ և մելամաղձոտ ձայները։
    Անցնում են մի քանի րոպէներ, ձայները որոշվում են․ լսում եմ սայլերի քաղցր ճռճռոցը և գիւղացու առոյգ ձայնը․ “հօ՜, հօ՜, ծաղիկ, հօ՜, Սալբի, հօ՜, ջան”։ Այդպէս է գիւղացին եզներին քշում, նրանց խրախուսելով, “ջան”, “մատաղ”, “սադաղ” ասելով։ Նա խոտն է տուն կրում կամ ցորենի և գարու խուրձերը կալը։ Հէնց այդ ժամանակ գեղջկուհին կուժն է վերցնում, գնում, աղբիւրից կամ գետից ջուր բերում, յետոյ տաւարը կթում, հովւին յանձնում, տունը սարքում, կարդում, տնային բոլոր գործերը վերջացնելուց յետ դաշտը գնում՝ ամուսնուն, հօրը կամ եղբօրն օգնում։ 

Կանայք աղբյուրի մոտ

  Այդպէս՝ գիւղացիք ամբողջ ամառը դադար չունեն։

  Աշունն եկաւ թե չէ, գիւղացին կեռ ու գութանն է վերցնում, լծի գոմէշներ կամ եզներն առաջն անում, դաշտը գնում, վար ու ցան անում։ Այս աշխատանքից յետոյ նա անտառն է գնում, փայտ ու ցախ կտրում, սայլը լցնում, տուն կրում․ բակումը դարսում, ձմեռվայ իր ընտանիքի վառելիքի պաշարը պատրաստում։
  Այս բոլորն անելուց, վերջացնելուց յետ մեր գիւղացին իրան ազատ է համարում ամեն աշխատանքից։ Նա մատնվում է անգործունէութեան, բառիս բուն նշանակութեամբ։ Նրա  միակ գործն ամբողջ ձմեռվայ ընթացքում - իր լծի տաւարը տաք գոմում պահել, պաշտպանելն է։ Իսկ օրվայ մեծ մասը գիւղացին անց է կացնում տաք բուխարու, կամ հնոցի մօտ, երդիկի տակ՝ ծալապատիկ նստած, ծխախոտը բռնած, ծանր ու բարակ ծխելով, կատարեալ նիրհում է։

1992 թ-ից բռնազավթված Բուզլուխը ձմռանը

  Ի՞նչ ասել է տնայնագործությիւն, մեր գիւղացին բոլորովին չը գիտէ։ Մեր խօսքը գեղջկուհու մասին չէ․ նրա համար “հանգստութիւն” բառը գոյութիւն չունի․ գեղջկուհին ամառ թե ձմեռ, գարուն թէ աշուն դադար չունի․ նա միշտ աշխատում է ու աշխատում։ Որքան ժիր, գործունեայ, աշխատասէր է գիւղացին տարվայ միւս եղանակներին, այնքան նա ծոյլ, գործից, աշխատանքից խուսափող է ձմեռը։ Մեր հարցերին, թե ինչու տնայնագործութեան մի որ և իցէ տեսակով չեն զբաղվում, գիւղացիք մեզ պատասխանում էին․ “մեր մարդը էդպես պըներին սովոր չի։ Մերն էնա սաղ (ամբողջ) տարին աշխատե՜նք, ձմեռը նստենք, ու՜տենք”։ 
  Այդպէս է նայում տնայնագործութեան վրա մեր տեսած գիւղերի բնակիչների մեծամասնութիւնը։

  Մի քանի օրից յետոյ վերադարձանք Գետաշէն գիւղը։ 
  Գետաշէն գիւղը գտնվում է Քիւրակ-չայ գետի վրա, մի նեղ ձորակի մեջ։ Գետի ջուրը համեղ է և առողջարար, իսկ կլիման վատառողջ։ 446 ծուխ ունի, 2558 բնակիչներով։ Բնակիչների մեծ մասը գաղթած են այստեղ Ջրաբերդ գաւառից։ Տեղացի ծերունիների պատմելով, երբ Ջրօրհնեաց տօնին (1804) ռուսները տիրապետում են Գանձակին, երկու-երեք ամսից յետոյ մօտ 900 տուն Ջրաբերդից գաղթում են Գանձակ։ Այս գաղթականների կէսը գնում է Գանձակի գաւառում գտնվող Ոսկանապատ գիւղը։ Այս գիւղը նրանք չեն հաւանում։ Իշխան Ցիցիանօվ նրանց առաջարկում է այժմեան Ելենենդօրֆ գերմանական գիւղի տեղը։ Բայց նրանք այդ տեղն էլ չեն հաւանում, գալիս են վերջապէս Գետաշէն գիւղը, ուր 100 տուն բնիկներ են լինում։ Հանգուցեալ Րաֆֆին իր “Խամսայի Մէլիքութիւններ” աշխատութեան մէջ այդ գաղթական ընտանիքների թիւը 300 է հաշւում, դրանց մի մասը Գանձակում մեռնում է, մնացածը փախչում է Ոսկանապատ։ Բայց նրանց Գէտաշէն գալու մասին Րաֆֆին ոչինչ չէ ասում։ Որ գետաշենցոց մեծ մասը Ջրաբերդից գաղթածներ են, այդ հաստատվում է և նրանով, որ պաշտօնական մի քանի թղթերում այդ գիւղը մինչև օրս էլ անուանվում է նաև Ջրաբերդ։  

Գետաշեն

  Ժողովուրդը պարապում է երկրագործութեամբ, մասամբ և մեղուաբուծութեամբ։ Գետաշենցիք վարելահողի պակասությիւն են զգում։ Հողի քչութիւնն է պատճառ, որ գետաշենցիք՝ ընդհանրապէս վերցրած, քիչ չքաւոր դրութեան մէջ են գտնվում։

  Գիւղում կայ երկու դպրոց՝ մեկը արքունական, միւսը հայոց եկեղեցական - ծխական։ Այդ դպրոցները յաճախում են և Գետաշէնի շրջակայքում գտնվող Սուլուկ, Հաջի-շէն և Ղարաբուլաղ հայ գիւղերի երեխաները։Արձակուրդների պատճառով դպրոցների մասին մանրամասն տեղեկութիւններ չը կարողացանք ձեռք բերել։

Բռնազավթված Գետաշենի ս.Մարիամ աստվածածնի եկեղեցին մեր օրերում

  Գիւղն ունի երկու եկեղեցի։ Այդ եկեղեցիներից փոքրի մէջն է գտնվում Րաֆֆիի “Խամսայի Մէլիքութիւնների” մեջ յիշած գրչագիր գեղեցիկ աւետարանը։ Այդ աւետարանը մագաղաթեայ է, կազմը արծաթից և քանդակագործած․ գրողն է մի ոմն Նիկողայոս։ Գրված է երկաթագիր տառերով “ի հայրապետութեան հայոց տեառն Յակոբայ …. Ի թագաւորութեան Պարսից Շահ-Սէփին և Նախիջևանայ խանի Ալղուլի”։ Շահ-Սէփին Շահ-Աբաս մեծի թոռն էր։ Առաքել վարդապետ Դավրիժեցու ասելով, Շահ-Սէփին թագաւորել է 37 տարի (1629-1666 թւականը)։ Ուրեմն աւետարանը այդ ժամանակւայ ձեռագիրներից է։ Այդ աւետարանը մի ժամանակ գերի է ընկնում։ Գերութիունից նրան թափում է Ջրաբերդի Մէլիք-Իսրայէլեան Մէլիք-Հաթամ մեծը 1753 թուականին։

Բռնազավթված Գետաշենը մեր օրերում

  Գետաշէնը Գանձակի գաւառում յայտնի է իր “գիւլիւմ” ասողներով։ Գիւլիւմն ասում, կամ, աւելի ճիշդն ասած, երգում են Վարդավառի նախընթաց գիշերը։

(կը շարունակվի)

Մաս 1-ինը նայեք այստեղ
Մաս 3-րդը նայեք այստեղ
Մաս 4-րդը նայեք այստեղ

Գիւղական տպաւորութիւններ, Մաս 1

Երկու ամիս առաջ հայտնաբերեցի Հայաստանի Ազգային գրադարանի թվայնացված գրքերի անգին բազմությունը։

Այնտեղ զետեղված են 120-150 տարի առաջ և մինչև մեր օրերը լույս տեսած ամսագրերի և գրքերի թվային պատճենները։

Ես մուտքագրել եմ Մշակ թերթի 1890 թվականի N75-78 համարներում տպագրված  հոդվածների շարքը՝ նվիրված Հյուսիսային Արցախի, Գյուլիստանի մելիքության գյուղերին։

Հեղինակը 1890 թվականի ամռանը Գանձակից ուղևորվում է Սուլուք, Գետաշեն, Վերիշեն, Բուզլուխ,  Մանաշիդ, Ներքիշեն, Գյուլիստան գյուղերը։ Մոտ մեկ ամիս ապրում է այնտեղ և չափազանց հետաքրքիր փաստեր է ներկայացնում, այսօր բռնազավթված, սակայն դարեր շարունակ հայկական մեր երկրամասի վերաբերյալ։

Այսօր կներկայացնեմ հոդվածի առաջին մասը՝

Գիւղական տպաւորութիւններ
Մշակ, N75, 5 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս

Յունիս ամսից սկսած Գանձակի շոքն արդէն անտանելի է դառնում։ Օդը ճնշող, հեղձուցիչ,մանաւանդ կէսօրվայ ժամանակ, մարդ խորովում, տապակվում է։

Նայում էք ծառերին, մի տերև անգամ չէ շարժվում։ Փողոցներում կատարեալ լռութիւն է տիրում․ մարդ, անասուն, թռչուն փախել մտել են իրանց տները, որջերը։

Սակայն շոքը նրանց այդտեղ ևս հանգիստ չէ թողնում․ դարձեալ տապակում, դարձեալ ճնշում է։ Սրա վրա աւելացրէք Գանձակի անպիտան, վատառողջ ջուրը, որը տարվայ այս ժամանակին մեծ դժուարութեամբ է ճարվում, և ձեր առաջ կը պատկերանայ Գանձակի բնակիչների իսկապէս անել դրութիւնը։

Հասկանալի է թե Գանձակում բնակվողը ինչպիսի անհամբերութեամբ կը սպասէ ամարանոց կամ մի որ և իցէ գիւղ գնալու օրին, մանաւանդ եթէ այդ բնակվողը բնիկներից չէ և ուրեմն անսովոր այդտեղի շոքին․․․․

Յունիսի 24-ին, լուսադէմին, “մնաք բարև” ասելով մեր օրհնված Գանձակին՝ ճանապարհ ընկանք դէպի Սուլուք գիւղը։ Գանձակից 8 վերստ հեռաւորութեան վրա մեր առաջն է գալիս Ելենենդորֆ գիւղը, ամբողջապէս բնակեցրած գերմանացի գաղթականներով։

Ելենենդորֆը այսօր

Նրանք եկել են այստեղ, ինչպէս պատմում են իրանք, 60-70 տարի սրանից առաջ։ Պարապում են գինեգործութեամբ և հողագործութեամբ։ Գիւղումը տիրում է կարգ, կանոն, փողոցները հարթ, լայն, աջ ու ձախ տնկված են ծառեր։ Տները կարգով, նուրբ ճաշակով շինած։ Ունեն մէկ գեղեցկաշէն եկեղեցի, որի դրսից արևելեան ճակատին արձանագրած է 1854 թուականը։ Եկեղեցու արևմտեան ծայրում՝ մի փոքրիկ աշտարակի 3 կողմերում կան 3 մեծ ժամացոյցեր։ Եկեղեցուն կից է դպրոցը, հիմնած 1871 թւին, ինչպէս այդ երևում է դրան գլխի արձանագրութիւնից։

Միւս օրը, յունիսի 25-ին, առաւօտեան ոտով գնացինք Գետաշէն գիւղը, այդտեղից ձի հեծանք, անցանք Քիւրակ-չայ գետը-Գանձակի սահմանը - ոտներս դրինք Ղարաբաղի հողի վրա։ Մենք այժմ Գիւլիստանի կամ Թալիշի մէլիքների՝ Մէլիք Բէգլարեանների երկրումն ենք։

Բռնազավթված Շահումյանն այսօր

Մեր առջև էլի սարեր են, բայց գեղեցիկ սարեր։ Բարձրանում ենք։ Մեր ճանապարհի երկու կողմը՝ աջ ու ձախ արտեր են, բայց ի՞նչ արտեր՝ կանաչ, մարդաբօյ, ինչպէս ժողովուրդն է ասում։

Դուրս գալով Սարի-սու թուրք գիւղից (ինչպէս պատմում են, առաջ դա հայ գիւղ է եղել։ Ասում են, որ մինչև օրս էլ այնտեղ եկեղեցու աւերակներ կան)։

3 ժամ ճանապարհ գնալուց յետոյ հասնում ենք Բուզլուխ գիւղը։

Այս գիւղը գտնվում է Բալա-Քիւրակ գետի ձախ ափի վրա։ Բալա-Քիւրակ (փոքրիկ քիւրակ) գետը Քիւրակ-չայ գետի մի ճիւղն է կազմում։ Գիւղի օդը մաքուր, հով, այնքան հով, որ գիշերները դրսում երկու հաստ վերմակի տակն էինք քնում։ Գանձակում Թէօմիւրի ջերմաչափը ստուերում ցոյց էր տալիս 26-28°, իսկ այստեղ՝ Բուզլուխում 13-20°։ Ջուրը նմանապէս զով, յստակ և առողջարար։

Բռնազավթված Բուզլուխ գյուղն այսօր

Բուզլուխը, ինչպէս և առհասարակ շատ հայ գիւղեր, գտնվում է սարի լանջին։ Հետևաբար տների տեղը հարթ չէ լինում։ Տներն այսպէս են շինված։ Գետնի այն մասը, որտեղ պիտի շինեն տուն, փորում, հարթացնում են, տան հիմքը դնում։ Պատերը շինում են քարից, մասամբ և հում աղիւսից։ Խրճթի քամակի պատի տեղ ծառայում է ուղղաձիգ փորած գետնի մի մասը, կամ թէ քամակի պատը շինում են այդ վերջինին բոլորովին կից։ Պատերը բարձրացնում են 3-5 արշին, այսինքն մինչև խրճիթի քամակի պատի տեղ ծառայող գետնի մակերևոյթը։ Պատերի մօտ, խրճթի չորս անկիւններում ցցում են փայտեայ հաստ սիւներ գերանների համար։ Այս սիւների և պատերի վրա մէկը միւսի վրա դարսում են հաստ հաստ գերաններ։

Երդիկավոր առաստաղ

Այդ գերաներ միմեանց վրա այնպէս են դարսվում, որ նրանցից կազմվում է քառանկիւնի

հատած պիրամիդ, որի մէջը դատարկ է լինում։ Այդ պիրամիդի վերևի փոքրիկ հիմքն է խրճթի երդիկը։ Հորիզոնաբար գցած գերանների ծայրերը ամրացնում են հատած պիրամիդի չորս կողմերում։ Այդ կերպով գերաններից շինած հատած պիրամիդը դրսից ծածկվում է հողով․ նրա դրսի կողմն է տանիքը, իսկ նրա պատերի ներսի կողմը - խրճթի առաստաղը։

Մեզանից մօտ 2300 տարի առաջ Քսենոփոնի “Կիւրոպէդիայում” նկարագրված Հայաստանի գիւղական խրճիթը բաւական նման է մեր այժմեան գիւղական խրճիթների տիպին։ “Նրանց (հայերի) բնակարանները”, գրում է Քսենոփոն, - գտնվում էին գետնի տակ,  նրանք մուտքի մօտ նեղ էին, նման ջրհորների բերաններին, իսկ ներքևում ընդարձակ․․․ Մարդիկ իջնում էին (բնակարանները) սանդուղքով։ Ինչպէս երևում է, մեր այժմեան խրճիթների երդիկը, որ իրօք շատ նման է ջրհորի բերանին, հին հայերին և մուտքի տեղ էլ է ծառայելիս եղել։

Երդիկաւոր խրճիթներում պատուհան չէ լինում․ երդիկն է լուսամտի դերը կատարում։ Յատակը ոչնչով (այրած աղիւսով կամ տախտակով) չեն ծածկում։ Կրակը վառում են ուղղակի յատակի վրա, երդիկի դիմացը։ Ծուխը երդիկով՝ և մասամբ էլ դռնովն է դուրս գալիս, բայց այնուամենայնիւ խրճիթից ծուխը միշտ անպակաս է լինում, մանաւանդ փոթորիկ և քամի եղած ժամանակը։

Բուզլուխը 1932 թվականին։ Նկարը բուզլուխեցի Մնացական Հովհաննիսյանի

Կերակուրը պատրաստում են խրճիթում, երդիկի տակին շինած օջաղում։ Ընտանիքի բոլոր անդամները այս միակ խրճիթումն են ուտում, նստում, քնում։ Ունևոր տները այս խրճիթի մօտ շինում են և մի առանց երդիկի փոքրիկ սենեակ, գլխաւորապէս ուրիշ գիւղից կամ քաղաքից եկող հիւրերի համար։ Գիւղում կան տներ և առանց երդիկի, բաղկացած մի քանի սենեակներից։ Այդպիսի տների մեծ մասը քարից է շինած։ Իւրաքանչիւր սենեակում լինում են 1-3 պատուհան, մէկ բուխարի։ Տան երկարութեամբ շինած է լինում և մի սրահ։

Բուզլուխը երեք կողմից շրջապատված է անտառախիտ սարերով, իսկ չորրորդ կողմից - վարելահողերով։ Գիւղի բնակիչները բոլորն էլ հայ են, պարապում են երկրագործութեամբ։

Բուզլուխը 1932 թվականին։ Նկարը բուզլուխեցի Մնացական Հովհաննիսյանի

Երկիրը մշակում են հին, նահապետական ձևով, էլի մի և նոյն ծանր և կոպիտ գութանովն են վար անում, հին գերանդիով ցորեն, գարին հնձում, հին կամնով կալը կասում, հին հասարակ թիով քամի եղած ժամանակ թեղը քամում, իսկ քամի չեղած ժամանակը՝ ձեռքերը ծալում, վիզը ծռում, նրան սպասում։ Երկրագործական կատարելագործված մեքենայ մեր գիւղացուն դեռ յայտնի չէ։ Ճշմարիտ է, պատահում է տեսնել սրա, նրա մօտ եւրոպական գութաններ, բայց այդ տեսակ գիւղացիների թիւը շատ սահմանափակ է։
Բուզլուխի վարելահողերի և անտառների մեծ մասը պատկանում է Մէլիք-Բէգլարեաններին։ Այս հողերի մի մասը գիւղացիք նորերումս գնել են։ 

Յունիսի 29-ին, վաղ առաւօտը՝ ճանապարհ ընկանք դէպի Վերի-շէն հայ գիւղը, որը գտնվում է Բուզլուխից դէպի արևելք մի ժամվայ ճանապարհի վրա, Ղարա-չայ գետի եզրին։ Հանգուցեալ Րաֆֆիի ասելով Վերի-շէնը պատկանելիս է եղել Գիւլիստանի նախկին տիրապետող Աբրահամ Իւզբաշուն, որից Մէլիք-Բէգլար I ի թիւս ուրիշ գիւղերի խլում է և այս գիւղը։

Գիւղի տները շինած են քարից, բոլորն էլ մի յարկանի, իւրաքանչիւրի առաջ մի մի սրահ։ Տեղ տեղ պատահում են և երդիկաւոր տներ, բայց նրանց թիւը շատ փոքր է։

Մինչև հիմա մեր տեսած գիւղերում գոմերը, մարագները գիւղացիների բնակարաններին կից էին շինած։ Զանազան տեսակ աղտեղութիւններ գոմերի, հէնց նոյն իսկ տների մօտ թափած։ Իսկ վերի-շինացիք աւելի խոհեմ լինելով, պատահմամբ, իրանց գոմերը շինել են գիւղից դուրս, սարի միւս լանջին։ Այդպիսով գիւղն ազատ է լինում աղտեղութիւններից։

Վերի-շէնն ունի 100 տուն 1000-ից աւել բնակիչներով։ Պարապում են երկրագործութեամբ և անասնապահութեամբ։ Հողերի մեծ մասը պատկանում է Միրզա Ադիգեօզալով թուրք բէկերին, մնացածը Մէլիք-Բէգլարեան Սերգէյ-բէկին։ Առաջիններին է պատկանում և Վերի-շէնի մօտ, Ղարաչայ գետի վրա գտնվող Ներքի-շէն հայ գիւղը։
Թե ինչպես թուրք բէկերը Գիւլիստան հայ գաւառներում երկու մեծ գիւղերի տէր դարձան, դրա մասին պատմում են հետևեալ աւանդութիւնը։
“Խամսայի Մէլիքութիւններից” յայտնի է, որ Վարանդայի իր չարագործութիւններով յայտնի Մէլիք Շահնազար II իր դուստր Նիւր-զադիին տուեց Ղարաբաղի Փանահ խանի որդի Իբրահիմ խանին կնութեան։ Մի և նոյն ժամանակ Մէլիք-Շահնազար II-ի դուստրներից մէկը - Ամարնանին (Մարիամը) Գիւլիստանի Մէլիք-Բէգլար II-ի կինն էր։ Մէկ օր Իբրահիմ խանի կին Նիւր-զադին գալիս է Գիւլիստան՝ իր փեսայ Մէլիք-Բէգլար II-ի և իր քրոջ մօտ հիւր։ Ըստ հին սովորութեան Մէլիք Բէգլարը պարտաւոր էր իր քենուն մի թանկագին բան ընծայել։ Վերցնում ընծայում է Վերի-շէն և Ներքի-շէն գիւղերը։ Այդպիսով այդ երկու գիւղերը դառնում են Նիւր-զադիի, ուրեմն և Իբրահիմ խանի սեպհականութիւն։ Վերջինից անցնում են նրա որդուն՝ Մէյտի Ղուլի խանին։ Մէյտի-Ղուլի խանը այդ գիւղերը յանձնում է Միրզա Ադիգեօզալին կառավարելու։ Երբ ռուսները տիրապետում են Կովկասին, Միրզա Ադիգեօզալը ինչ ինչ ճանապարհներով այդ գիւղերն իրան է սեպհականացնում։
Այսպէս է  պատմում ժողովուրդը։

Բռնազավթված Վերիշեն գյուղն այսօր

Գիւղի գլխաւոր փողոցով անցնելիս տեսանք, որ մի տանից դուրս են վազում գեղջուկ տղաներ, ձեռքներին գրքեր։ Հարց ու փորձ անելով, իմացանք, որ այդ տղաները մի մասնաւոր դպրոցի (?) աշակերտներ են։ Դասատու ուսուցիչը մի երիտասարդ էր, երկար չէրկէսկան հագին, երկար ճտերով կօշիկները ոտներին, փոքրիկ խայտաճամուկ գարիբալդին գլխին ծուռ դրած։ Երբ մեզ տեսաւ եկեղեցու մօտ կանգնած, մօտեցաւ, հարցրեց, թէ մենք ովքեր ենք, ի՞նչ նպատակով ենք եկել Վերի-շէն…
- Այն երեխաները ձեզ մօ՞տ են կարդում, հարցրեց մեզանից մէկը։
- Հա՜․ իմ մօտը, պատասխանեց վարժապետը։
- Քա՞նի հոգի են։

- Քառասուն։

- Ամեն մէկից ամսական ի՞նչ էք ստանում։

- Ամիս - մին մանէթ, ասեց վարժապետը ձախ ձեռը կողքին դրած, ինքնագոհ կերպով, ծխախոտի ծխի քուլաները բերանից արձակելով, իրան աշխարհիս հարստութեան տէրն էր կարծում, այնքան գոհ էր երևում իր վիճակից։ Այդ վարժապետը, ինչպէս յետոյ ուրիշից տեղեկացանք, կարդալիս է եղել Գանձակի ծխական դպրոցում, բայց վերջինիս ուսման ընթացքն անգամ չի վերջացրել։ Պարզ է, թե այդ տեսակ ուսուցիչը ի՞նչ գիտութիւններով օժտված դուրս եկած կը լինի ծխական դպրոցից։ Եվ այդպիսին պիտի կրթէ, դաստիարակէ, բան սովորեցնէ գեղջուկ երեխաներին։ Ի՞նչ է շինում Ղարաբաղի հոգևոր կառավարութիւնը։ Ամբողջ Գիւլիստանի գաւառում մի հատ ծխական դպրոց չը կայ։ Ժողովուրդը ուսման կարօտ է, ծարաւ է։ Բայց նրա համար դպրոց հիմնող, ուսում տուող չը կայ։ Գիւղացիք ասում են․ “մենք չենք կարդացել, գիր սովորել, գոնէ թող մեր երեխաները սովորեն”։

- “Էդ կազէթ ե՞ս կարդում”, դիմեց ինձ մի գիւղացի, երբ ես նստած “Մշակ” էի կարդում։
- Այո՜, պատասխանեցի ես։
- Իմ հօր էն մատները կացնով կըտորելիա, կըտորելի, որ ինձ ուսում չի տուել, վրա բերեց ինձ հետ խօսող գիւղացին։

- Ո՞րտեղ ուսում տար։

- Քաղաքումը։

- Հիմա դու քո երեխաներին, երբ նրանք մեծանան, ուսում տալու՞ ես։

- Բաս թողելու՞ եմ ինձ նման անուսում մնա՞ն։ Որ կարողութիւնումս լինի, չուխա կը ծախեմ, հագիս խալուղը կը հանեմ, կը ծախեմ, երեխաներիս ուսումը կը տամ։ Այդպէս է դատում գիւղացին։

Մանաշէթ հայ գիուղում, որը գտնվում է Բուզլուխից 2-3 վերստ հեռաւորութեան վրա, դէպի հիւսիս-արևմուտք, տները շինած են այնպէս, ինչպէս Բուզլուխի և Վերի-շէն գիւղերում։ Ինչպես վերջինում, նոյնպէս և այստեղ պատահում են և երդիկաւոր տներ։ Գիւղն ունի 40 ծուխ, 400 բնակիչներով։ Բնակիչները բոլորն էլ երկրագործութեամբ են պարապում։ Վարելահողերը պ. Մէլիք-Բէգլարեաններին են պատկանում։

Բռնազավթված Մանաշիդն այսօր

Գիւղն ունի մի եկեղեցի, փոքրիկ, խոնաւ, մի կողմից քանդվում է։ Բուզլուխը, Մանաշէթ և գաւառական մի քանի գիւղեր քահանայ չունեն։ Գիւղացիք ստիպված 10-15 վերստ ճանապարհ են գնում, ձմեռ, արև, անձրև, ձիւն, ցեխ, գիշեր… Եկեղեցին կից է գերեզմանատանը։ Այդ գերեզմանատան հին գերեզմանաքարերն ունեն բաւական գեղեցիկ և նուրբ ճաշակով քանդակագործված նկարներ։

Մշակ, N75, 5 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս

(կը շարունակվի)

Մաս 2-րդը կարդացեք այստեղ Մաս 3-րդը կարդացեք այստեղ
Մաս 4-րդը կարդացեք այստեղ