Անմոռանալի ողբերգություն

Քանի որ այսօր Հայաստանում նշվում է բռնադատվածների հիշատակի օրը, ես առաջին անգամ հրապարակում եմ բռնադատված և հետագայում արդարացված Ղազարյան Մեխակի մասին Անմոռանալի պատմությունը, որը գրել է իմ պապիկը` Մովսես Ղազարյանը, 2009 թվականին։

Ըստ մյուս պապիկիս, Թևոս Վարդանյանի պատմածի, Մեխակ Ղազարյանի ձերբակալման պատճառներից է դարձել նաև կոլտնտեսության ժողովի ժամանակ արված մի արտահայություն Ստալինի մասին։ Նա ասել է, որ "Ստալինը, իր վխինալը ետը, լոխճին փռնոտիլա տում"։ Շահումյանի բարբառով դա նշանակում է, որ Ստալինը, ելնելով իր վախերից, բոլորին բռնել է տալիս։

Ժողովի ժամանակ կողքի նստած մատնիչներից, գործակալներից մեկը դա հասցնում է ՊԱԿ-ին։ Եվ այդպիսով այս աշխատող մարդը դառնում է բռնաճնշումների զոհ և նրա հետագա ճակատագիրը աքսորելուց հետո անհայտ է մինչ օրս։

Բուզլուխ, 1932 թիվ։ Մեխակ Ղազարյանը դիմացի շարքում, ձախից երկրորդը

Նկարել է Մնացական Հովհաննիսյանը

Ղազարյան Մեխակ Հարությունի

1890 –

Անցած դարի 30-ական թվականներին Պողպատե միապետի հրամանով բազմահազար մտավորականներ նրա քմահաճույքների զոհ դարձան: Նա չխնայեց ո՛չ մտավորականին, ո՛չ անմեղ շինականին, ո՛չ հասարակ արհեստավորին: Սպիտակ ջարդը մեր գերդաստանի կողքով էլ անտարբեր չանցավ: ՊԱԿ–ի դավադիր մանկլավիկների չար ուժերը մի օր էլ բախեցին Ղազարյան Մեխակի դուռը: Ծանր ճակատագիր բաժին հասավ նրան և նրա ընտանիքին:

Մեխակ Հարությունի Ղազարյանը ծնվել է 1890թ. Շահումյանի շրջանի Բուզլուխ գյուղում, դարբնի ընտանիքում: Նա վաղ հասակից զբաղվում է արհեստով` փորձելով ինչ-որ չափով թեթևացնել ընտանիքի հոգսերը: Շուտով արժանանալով գյուղացիների սիրուն և վստահությանը` նա ընտրվում է կոլտնտեսության վարչության անդամ, այնուհետև` միաժամանակ վերստուգիչ հանձնաժողովի նախագահ:

Այդ դաժան տարիներին, ինչպես յուրաքանչյուր բնակավայր, Շահումյանի շրջանն էլ ուներ ՊԱԿ-ի իր գործակալները, որոնց ձեռքով էլ բանտարկվում է Ղազարյան Մեխակը` համարվելով Սովետական Միության թշնամի և աքսորվում Միջին Ասիա: Բազմանդամ ընտանիքը մնում է բախտի քմահաճույքին:

Ստալինի մահից հետո Ղազարյան Մեխակը արդարացվում է:

Անմոռանալի ողբերգություն

Սովորաբար գյուղի նշանավոր մարդիկ ձիավարժությունների, հարսանիքների ժամանակ կամ գործով հարևան գյուղեր գնալու համար հատուկ լավ ձի են պահել, որը միայն այդ նպատակին է ծառայել: Նրան բեռնել չէր կարելի, քանի որ ձին սովոր չէր բեռ վերցնելուն: Միաժամանակ իր տիրոջից բացի ոչ ոք չէր կարող նստել այդ ձիուն` թույլ չէր տալիս: Մեր գյուղից հայրս և հորեղբայրս ունեին այդպիսի ձիեր:

Հորեղբայրս` Մեխակ Ղազարյանը, ուներ այդպիսի մի էգ ձի` սպիտակ գույնի մոտ 3 տարեկան մատակ (էգ): Նրան հավասար մրցող չկար մեր գյուղում: Հայրս նույն նպատակի համար ուներ կարմիր գույնի արու ձի, բայց նա զիջում էր հորեղբորս ձիուն:
Օրերից մի օր` 1937 կամ 1938 թվերին, ես և հորեղբորս ավագ որդի Գուրգենը, ձիերը օրվա վերջին տարանք մեր տների դիմաց Կռնուտներ կոչվող տեղը, կապեցինք, որ արածեն: Հաջորդ օրը գնում էինք տեղերը փոխում: Այդ պարտականությունը դրված էր մեզ վրա: Արդեն ձիերը սովորել էին մեզ: Երևի իրենք էլ էին իմանում, որ իրենց իսկական բարի ցանկացողները մենք ենք, սպասում էին հաջորդ օրվան:
Ձիերին ջուր տալու պարտականությունն էլ էր մեզ վրա: Մեզ համար հաճույք էր: Նստում էինք մոտ 2 կմ հեռավորության վրա, գետից ջուր տալիս, նորից տեղափոխում դաշտ: Պատահում էր երկուսով մրցում էինք, թե մեր ձիերից որը արագ կվազի: Հորեղբորս ձին միշտ հաղթում էր: Շատ գեղեցիկ քայլվածք ուներ, այն կոչվում էր յորղա: Չէր զգացվում, որ ձիու վրա ես նստած:

Մի առավոտ, ձիերը իրենց տեղում չէին: Մեզ մեղադրում էին, թե լավ չենք կապել, բաց են ընկել երևի, ուրիշ տեղ կլինեն երևի, ստիպեցին, որ գնանք փնտրենք: Երկուսով ամբողջ օրը տեղ չթողեցինք, մինչև Դոդ սար կոչվող արոտավայրերը գնացինք, ոչ մի տեղ չճարեցինք:
Երեկոյան վերադարձանք առանց ձիերի: Էլի թուք ու մուր ստացանք, իբր թե լավ չենք ման եկել, չի կարող պատահի, որ մեր ձիերը գողացած լինեին: Չէին հավատում, ո՞նց թե Ղզարանց Մեխակի ձին գողանան: Դա չլինելու բան է, նա շատ վիրավորված էր:

Հորեղբայրս ընտանիքի ավագն էր: Նա հանձնարարում է հորս և մյուս եղբորը, թե որտեղ որ է, գնացեք, ձիերը բերեք: Շատ ման գալուց հետո պարզվեց, որ ձիերը գողացել են, բայց դժվար թե գյուղից որևիցէ մեկը այդ ռիսկին դիմեր: Նրանք լավ էին ճանաչում, թե ում ձիերն էին դրանք: Երկրորդ վարկածը` ձիերը թուրքերը տարած կլինեն կամ Քելբաջարի կամ Եվլախի կողմերը: Երկար որոնումներից հետո ձիերը այդպես էլ չգտնվեցին:

Սովորություն կար, այդպիսի դեպքերում օրգաններին չհայտնել: Հույսները չէին կորցնում: Կարող է մի տեղից դուրս գան…

Մեխակ Ղազարյանը ծնվել է Բուզլուխ գյուղում Զարգար Թյունիի ընտանիքում:
Նա միակ դարբինն էր գյուղում:
Այդ արհեստը նա սովորել էր` նշանավոր դարբին, գետաշենցի Վարդազարի մոտ 2 տարի ուսանելով:

Նա առաջիններից էր, որ ընդունվել էր կոլտնտեսության շարքերը: Գյուղի գրասենյակից ոչ հեռու դարբնոց էին կառուցել: Նրա մոտ աշակերտում էր Գանձակից վերադարձած վաղեմի ծանոթ Մեխակ Սաֆարյանը: Գյուղի կոլտնեսության և բնակչության կարիքները իրենք էին հոգում:
Սայլի մետաղյա մասերն էին պատրաստում, գութանները վերանորոգում, անասուններին պայտում, պատրաստում էին կացին, ցակատ, կենցաղային շատ իրեր և պարագաներ:
Սայլերի փայտե մասերը պատրաստում էին հայրս և համագյուղացի Հակոբ Հարությունյանը:

Հորեղբայրս` Մեխակ Ղազարյանը, ամեն տարի ընտրվում էր կոլտնտեսության վարչության անդամ, միաժամանակ վերստուգիչ հանձնաժողովի նախագահ: Կոլտնտեսությունը կոլտնտեսականներին վճարում էր աշխօրի քանակով` ով քանի աշխօր ունի: Ամեն մի իր պատրաստելու համար հաշվարկվում էր աշխօր: Կոլտնտեսության վարչության կողմից հաստատված գնացուցակ կար, որի համաձայն բրիգադավարները գնահատում էին աշխօրները: Օրինակ ձիու 20 պայտ պատրաստելը` 1 աշխօր, մեկ գութան պատրաստելը` 1.5 աշխօր, սայլ պատրաստելը` 2 աշխօր, 100 ք.մ խոտ հնձելը` 10 աշխօր, որը բաժանվում էր բրիգադի աշխատավորների միջև, և այսպես բոլոր աշխատանքները իրենց գինն ունեին:

Ըստ օրենքի` յուրաքանչյուր կոլտնտեսական պետք է տարեկան 250 աշխօր ունենար, դա համարվում էր մինիմում: Շինվերանորոգման բրիգադի աշխատողները սովորաբար 400-ից 500 աշխօր ունեին տարվա ընթացքում, նրանց համար կիրակի չկար, պահանջարկը շատ էր:

Հորեղբայրս վերջին տարիներին դուր չէր գալիս կոլտնտեսության և գյուղի ղեկավարությանը: Նրա կողմից կատարված ստուգումների արդյունքները անուշադրության էին մատնվում: Գյուղացիների կողմից հուզումները, դժգոհությունները գյուղի ղեկավարության հանդեպ ծայրաստիճան էին դարձել: Գործը նրան էր հասել, որ նրան զգուշացրել էին, կամ մենք պետք է մնանք կամ դու: Իսկ նա չէր կարող իրեն թույլ տալ, որ չարքաշ գյուղացու աշխատանքը աջ ու ձախ շռայլեն, լափեն:

Մեխակից ազատվելու ելքը գտնված էր:
Գյուղի ղեկավարությունը դիմում է շրջանի ՊԱԿ-ի աշխատակցին, թե.
«Գյուղում մի մարդ ունենք, թույլ չի տալիս աշխատենք, խանգարում է կոլտնտեսության աշխատանքներին, ժամանակին գութանները չի վերանորոգում: Կրակն ենք ընկել դրա ձեռքը, ստուգումներ է կատարում, լուն դավա է դարձնում: Գյուղացիները արհամարհանքով են նայում մեզ: Բա մենք չկարողանա՞նք ձեզ նման պատկառելի մարդկանց մի լավություն անենք»:
ՊԱԿ-ի աշխատողին հենց դա էր պետք: Յուրաքանչյուր մեկ գործ տալու համար մեկ աստղ ավելանում էր, չհաշված, որ իրենց եկամուտը պակասում էր:

Դիտավորյալ իրական անունները չեմ գրում: Հետագայում այդ դավադրության մեղավորների հարազատները ամուսնական կապեր են հաստատել, բարեկամացել են: Գրածս կարող է մի քանի ընտանիքների քայքայման պատճառ դառնալ, չնայած որոշ մարդկանց անուններ արդեն հայտնի են: Իմ կողմից նշված անունները բոլորը պայմանական են, բացի հորեղբորս անունից:

Այստեղ մի փոքր շեղվենք: …..

Սովետական Միության օրենսգրքում նախատեսված էր այսպիսի մի հոդված, ռուսերեն կոչվում է «զա պոլիտիչեսկույու բալտավնյու»: Յուրաքանչյուր մոնոպոլիտ բառի համար կամ միության ղեկավարության հասցեին դժգոհություն հայտնողը արդեն համարվում էր միության թշնամի: Յուրաքանչյուր ազնիվ չարքաշ աշխատանքով ապրող գյուղացու այդպես կարող էին կեղծ մեղադրանք տալ և բանտարկել:

Սովորաբար շրջանի ՊԱԿ-ի ղեկավարությունը բոլոր գյուղերում ուներ իր գործակալները: Առաջին գործակալները գյուղի գյուղխորհրդի և կոլտնտեսության նախագահներն էին, որոնց խոսքը հաշվի էր առնվում: Մյուսները մեկ կամ երկու գյուղացիներ էին, որոնք ամիսը մեկ պարտադիր պետք է հաշվետվություն տան ՊԱԿ-ի ղեկավարությանը:

Մեր գյուղից, վերը նշված օրենքով, համագյուղացիներ Հովսեփյան Սաշան և Մկրտումյան Ալեքսանը, մի բառի համար գտնվում էին կալանավայրում: Փոխառություն գրելու ժամանակ նրանց ստիպել են այնպիսի գումար նշել, որը հնարավոր չի եղել վճարել: Ասել են. «Եզը եզ է, էնքան պիտի բեռնես, որ կարողանա տանի: Այդ ի՞նչ եք անում»: Դրա համար որպես քաղաքական բանտարկյալ դատապարտել էին 10 տարի ժամկետով:

Սովորաբար մեծահասակ գյուղացիները ազատ ժամանակ հավաքվում էին գյուղամեջում և տարբեր հարցերի շուրջ խոսում: Գյուղի հոգսերը և տարբեր քաղաքական այլ հարցեր էին քննարկում:
Համագյուղացի Հովսեփյան Ավետիսը հումորով անձնավորություն էր, ասում է. «Ժողովուրդ իմանու՞մ եք ինչ է եղել: Ասում են, Ստալինը փախել է»:
Դա եղել է պատերազմի եռուն ժամանակ: Գյուղացիները զարմանում են, ո՞նց այդպես կարող է պատահի:
ՊԱԿ-ի գործակալներից համագյուղացի Ոչխարյանը, մոտենալով ամբոխին, հարցնում է. «Ի՞նչ է պատահել»:
Ասում են` Ստալինը փախել է:
«Ո՞վ է ասում»:
Թե` Ավետիսը:
Նրան հենց այդ էր պետք:
Առավոտյան նա արդեն կլիներ շրջանային ՊԱԿ-ի գրասենյակում:
Նա հարցնում է. «Ավետիս, ումի՞ց ես լսել»:
Իսկ նա, թե` «Առավոտը դու չասացի՞ր, որ Ստալինը փախել է»:
Բոլորը ծիծաղում են, իսկ Ոչխարյանս գույնը գցում է, մնում է լուռ կանգնած: Այդպես էլ էր պատահում:

….Ամեն ինչ ծրագրված էր: ՊԱԿ-ի աշխատակիցը Ղարաբաղից ուղարկված Ալահվերդովին հանձնարարում է նախագահ Ա.Լափողյանին. «Գյուղի մի քանի վստահելի մարդ ուղարկի ինձ մոտ: Հետո եթե կարող ես մի որոշում` կոլտնտեսության վարչության կողմից նրա վարքագծի մասին և քո բացատրությունը: Երկու օրվա մեջ ներկայացրու և համարիր հարցը լուծված»:
Պարոն Ալահվերդովը, տեղյակ պահելով շրջանի գործկոմի նախագահին, կուսշրջկոմի քարտուղարին` անցնում է իր չար պարտականության կատարմանը:
Ա.Լափողյանի կողմից ներկայացված ցուցակի համաձայն, գյուղի հինգ անողնաշար անձնավորություններ, ՊԱԿ-ի աշխատակցի թելադրանքով բացատրություններ են գրում, ստորագրում, վերադառնում գյուղ: Այդ շողոքորթ կամակատարները չէին իմանում, որ մի լավ օր իրենց արարքը հայտնաբերվելու է:

Այդ ժամանակ հորեղբայրս «քնած» չի լինում: Նա ամեն ինչին տեղյակ է լինում: Իմանում է` ինչ դավեր են պատրաստում իր դեմ: Նրա համար անսպասելի չէր, երբ 1939 թ մի պայծառ օր. կանչում են շրջան:
ՊԱԿ-ի աշխատողը ներկայացնում է բոլոր մեղադրաքները, որոնք ներկայացնում և հաստատում են համագյուղացիները: Թուղթ և գրիչ են տալիս, թե գրիր բացատրություն ներկայացված բոլոր մեղադրանքների մասին:
Ծանոթանալով բոլոր հորինած մեղադրանքներին` քթի տակ ծիծաղելով, գրում է:
Նա Գանձակում դարբնի մոտ աշակերտելուն զուգահեռ հաճախել էր դպրոց, և գրագետ էր: Գիտեր ռուսերեն և թուրքերեն:
Բացատրությունը գրում է, հերքելով բոլոր մեղադրանքները, ներկայացնում: Ալահվերդովը այդ ամենը կարդալով` հարցնում է.«Այս ամենը ո՞վ կարող է հաստատել»:

«Ինչու՞ չէ»:

«Խնդրում եմ ցուցակը ներկայացնես»:

Գյուղացիներից 5-6 հոգու անուն է գրում, ներկայացնում իրեն:

«Ազատ ես, գնա, չբացակայես, մի քանի օրից նորից կհանդիպենք»:

Չանցած մեկ շաբաթ, մի ամպամած օր, գալիս են շրջանի միլիցիոներներ Միխայելը՝ Էրքեջ գյուղից և Վերին Շենից` Մաղաքելը:
Գյուղի գյուղխորհրդի գրասենյակում երկար խոսակցությունից հետո հարցնում են. «Խեր լինի: Ի՞նչ հարցով եք եկել»:
Թե` «Ղազարյան Մեխակի հարցով: ՊԱԿ-ի ներկայացուցիչը պահանջել է նրան տանել շրջան»:
«Ինչ է, որ կանչեին ինքը չէ՞ր գնա շրջան: Անպայման միլիցիոներների ուղեկցությա՞մբ պետք է տանեին»:
Դա ևս իր նշանակությունն ուներ: Դաս պետք է լինի մյուսների համար, նրանց պետք է սարսափի մեջ պահել:

Գյուղխորհրդի նախագահ Անխիղճյանը իր աշխատակցին ուղարկում է դարբնոց, ուր գրասենյակից ընդամենը 50 մ հեռավորության վրա աշխատում էր դարբին Մեխակը, և պահանջում, որ նա ներկայա գյուղխորհրդի գրասենյակ:

Աշխատանքային հագուստով, մրոտ ձեռքերով ներկայանում է գրասենյակ: Նրանց բոլորին նա ճանաչում էր: Շատ լավ գիտեր` ինչի համար են կանչել: Բարի լույս մաղթելով` մոտեցավ բարևելու: Ձեռքը մնաց օդում կախված: Բարևը չընդունեցին: Դրանք այն մարդիկ էին, որ բազմաթիվ առիթներով դարբին Մեխակ Ղազարյանի տանը սեղան էին նստել և հաց կիսել նրա հետ:

Միխայելը, թե` «Մեխակ դայի, պիտի գնանք շրջան: ՊԱԿ-ից քեզ կանչել են»:

«Ինչ է շորերս չփոխե՞մ»:

-Այո:

Միխայելի ուղեկցությամբ գնացին տուն, որը գտնվում էր գյուղի հակառակ ծայրամասում:

Կինը` Նունուֆարը` 5 անչափահաս երեխաների մայրը, սպասում էր վեցերորդ երեխային, լացակումած ընդառաջ է գնում ամուսնուն և միլիցիոներին:
Երեխաները դեռ չէին հասկանում` ինչ է կատարվում:
Ամուսինը, հանգստացնելով կնոջը, թե` ոչինչ չկա, հագուստս բեր հագնեմ, պտի գնամ շրջան: Կինը լավ էր իմանում: Այդպիսի դեպքերում, օրգանի աշխատողների ուղեկցությամբ, այդ ճանապարհով գնացողը շուտ չի վերադառնում:

Երեխաների աղաղակներից հարազատները և հարևանները հավաքվեցին, նրանց ևս հայտնի էր` ինչ է կատարվում:

Լվացվեց, հագնվեց:

«Բա մի կտոր հաց հաց չուտե՞նք, Մաղաքել»,- դիմեց հայրս:

Թե. «Չէ, ժամանակ չկա: Հետը կարող եք ուտելիք և ներքնահագուստ, սրբիչ և այլ կենցաղային պարագաներ դնել»:

«Այն ժամանակ գնամ ձին բերեմ: Ինչի՞ ոտքով գնանք»:

Մաղաքելը թե` «Չի կարելի: Ոտքով պիտի գնանք: Հարազատներից ոչ ոք իրավունք չունի հետը գնալու» :

Երեխաներին արգելք չկար, մեկը միլիցիոների փեշից էր բռնում. «Հայրիկիս ու՞ր եք տանում»: Մյուսը հոր փեշից էր քաշում. «Հայրիկ, ու՞ր ես գնում»:

Քար սիրտ պետք է ունենաս, որ դիմանաս այդ տեսարանին:
Հարազատները, հարևանները մի կերպ իրենց զսպում էին, սիրտ տալիս, թե. «Ոչ մի բան չկա, նորից երեկոյան գալու է»:

Երեխաներից մեկը Մաղաքելի փեշից է բռնում, «Հայրիկիս ու՞ր ես տանում»:
Կրտսեր աղջիկը լաց լինելով հոր փեշից է կախվել, բաց չի թողնում:
Եվ այսպես ընտանիքի անդամներով և հարազատներով մինչև Կուրակ գետի կամուրջը` մոտ 2 կմ, գյուղի միջով ճանապարհեցին հորեղբորս:
Գյուղացիները տներից դուրս էին եկել, բարի ճանապարհ էին մաղթում:

Բուզլուխ գյուղի սար ու ձորերին հրաժեշտ տվեց, համբուրեց երեխաներին դարբին Մեխակը, որը եղավ նրա վերջին գնալը:
Թողնելով իր բազմանդամ ընտանիքը, որոնց միակ աշխատող ուժն էր: Տեղին է հիշել մեծ բանաստեղծի տողերը`

Էլ ինչի՞ ես քարը թողնում

Քարի վրա, քար աշխարհ:

Դարբին Մեխակին հայտնի էր` ինչ է կատարվելու:
Նա միայն չէր կարող իմանալ, որ մի օր ամբողջ գյուղը ՊԱԿ-ի «հերոս» գործակալների հետ այդ նույն ճանապարհով, նույն ցավով պետք է միասին գաղթեն` բորենիներին թողնելով հայրենի ափերը:

Հայրենի տուն, հավատա որ մահես հետո

քո ավերակներուն սեվին վրա
իմ հոգիս պիտի գա որպես տատրակ մը տարագիր

Իմ դժբախտ երգն ու արցունքը լալու…

(Սիամանթո)

Դարբին Մեխակին կալանավորեցին Ներքին Շենի, Շահումյան ավան շրջկենտրոնի բանտում, տեսակցությունը արգելված էր:
Վկաներին օրեկան մեկին կանչում էին առերեսման, իրենց ցուցմունքները հաստատելու համար:
Դա տևեց մոտ 2 շաբաթ:
Հետաքրքիրն այն էր, որ հորեղբայրս ինքն իր պաշտպանն էր: Երեք հոգի առերեսման ժամանակ հաստատեցին, որ բոլոր առաջադրած մեղադրանքները ճիշտ են, նրանցից մեկը իր հարազատներից էր, կոլտնտեսության ղեկավարներից:
ՊԱԿ-ի ներկայացուցիչը ասում է. «Ամբաստանյալ, հիմա ի՞նչ կասեք: Սա էլ Ձեր կողմից վստահելի մարդիկ: Նրանք ասում են, որ մեղադրանքները ճիշտ են: Եթե Ձեր վստահելիներն են ասում դա, ուրեմն դա այդպես է»:

Ի՞նչ կարող էր պատասխանել Մեխակը: Ամեն ինչ պարզ էր: Այդ լկտիները չէին կարող հրաժարվել իրենց նախկին ցուցմունքներից: Քննությունը ավարտելուց հետո, նրան տեղափոխեցին Գանձակի բանտը, որը գտնվում էր քաղաքի ծայրամասում: Հորեղբորս դուստրը սովորում էր Գանձակի մանկավարժական տեխնիկումում: Ես էլ սովորում էի 12-րդ միջնակարգ դպրոցում, բնակվում էինք մեր հայրական տատի` Սուլթան ազիի (Նախշուն տատու քրոջ) տանը: Նրա ամուսինը նշանավոր անձնավորություն էր, զբաղվում էր առևտրով: Նրա անունը Գրիգոր էր, միաժամանակ անվանում էին Ղարղադիլ (ագռավի լեզու): Նրա սխրանքների մասին գիրք կար գրված, ֆիզիկապես ուժեղ մարդ էր:

Քաղաքական բանտարկյալների հետ տեսակցությունը արգելված էր: Ուտելիքի ընդունելության օր էր սահմանված շաբաթական մեկ օր: Քանի անգամ ուտելիքը տարել ենք, չեն ընդունել: Բանտում երկար չպահեցին:
Մեզ տեղեկացրեցին, որ տեղափոխել են Շահումյանի շրջան, դատը արդեն սկսված է: Վերադարձանք գյուղ:
Փակ դատ էր:
Հարազատները ամեն օր 12 կմ ոտքով գնում էին շրջան: Տեսակցությունը արգելված էր: Միայն վկաներից էինք տեղեկանում նրա առողջության մասին: Հույս էին տալիս, որ ամեն ինչ լավ կլինի:

Դատը ավարտվեց:
Որոշեցին 7 տարով ազատազրկում, բանտային պայմաններում: Թույլատրեցին հարազատներին, ընտանիքի անդամներին տեսակցելու:
Ի՞նչ կարող էր ասել: Եղբորը ասաց. «Բոլոր մեղադրանքները իմ կողմից հերքեցի: Միայն այդ 3 անձնավորությունների տրված ցուցմունքի գնդակը ինձ կպավ: Երևի մեծ տղաս` Գուրգենը վրեժս կլուծի»:

Հաջորդ օրը տեղափոխեցին Գանձակի բանտ, որից հետո տեղափոխել էին անհայտ ուղղությամբ: Հարց ու փորձ անելով իմացանք, որ գտնվում է Ուզբեկստանի բանտերից մեկում: Ոչ մի նամակ չստացանք:
Նրա ճակատագիրը մինչ այսօր հայտնի չէ:
Որտե՞ղ, ի՞նչ պայմաններում է մահացել:

Ավագ որդուն` Գուրգենին, որը բազմանդամ ընտանիքի միակ աշխատուժն էր մնացել, զորակոչել էին բանակ: Հայրենական պատերազմի ժամանակ զոհվեց: Այն ժամանակվա օրենքներով քաղաքական բանտարկյալների ընտանիքի անդամներին չէին վստահում, չէին զորակոչում բանակ: Անկախ այդ օրենքից, գյուղի վայ-ղեկավարները հերթական անգամ իրենց դեմքը ցույց տվեցին:

Բուզլուխ գյուղի կոլտնտեսությունը առանց դարբնի չէր կարող մնալ: Գետաշենից հրավիրեցին դարբին Արշակին: Նա տարիքով էր: Համաձայնվեց, միայն աշխատավարձը դրամով վճարեն, 300 ռուբլի: Դա եռապատիկ ավել էր, համեմատած նախկին դարբնի աշխօրով ստացածի հետ: Ինչ արած: Համաձայնվում են:
Դարբին Արշակը անցնում է աշխատանքի, իր ընտանիքը, երեխաներին թողնում է Գետաշենում, Բուզլուխում ամուսնանում Հովսեփյան Քնարիկի հետ: Նրա ամուսինը` Հովսեփյան Սաշան գտնվում էր կալանավայրում, նրան 10 տարով դատել էին հակասովետական արտահայտությունների համար: Այսինքն նույն սցենարով, ինչպես վարվեցին դարբին Մեխակի հետ:
Ի՞նչ շահեց գյուղի բնակչությունը: Մեկը չկար` հարցնի այդ մասին կոլտնտեսության վայ-նախագահին կամ վարչությանը:
Ասում են կալանավայրից Հովսեփյան Սաշան տարիներ անց վերադարձավ: Կինը վախից բաժանվեց, իսկ Սաշան ամուսնացավ, նոր ընտանիք կազմեց ուրիշ կնոջ հետ:

…1942 թվականին, մի պայծառ օր գյուղում իրարանցում էր: Շրջանի միլիցիայի պետ Մակառանց Հայկազը Հայ Պարիսի գյուղացի միլիցիոների և մեկ թուրքի հետ գյուղում էին: Նա գյուղի գրասենյակ էր կանչել հորեղբորս կնոջը` Նունուֆարին, որը հայրիկիս ուղեկցությամբ ներկայացել էր գյուղխորհրդի գրասենյակ:
Ինչու՞մն էր բանը:

Գտնվել էին այն երկու ձիերը, որ անհայտացել էին: Այդ թուրք ավազակն էր գողացել: Նա վարժեցրել էր ձիուն բեռներ տեղափոխել: Անամոթը այդ հրեղեն ձին էշի հետ էր բեղմնավորել, ջորի էր ծնել:
Օրերից մի օր նա ձին բեռնում է օձաձկներով, որը թուրքերեն կոչում են “իլան բալըղ”, և գալիս է Վերին Շեն գյուղը` Աթա դայու տուն, բեռը իջեցնում են, ձին կապում գոմի առաջ:
Ի միջիայլոց Աթա դային շատ հյուրասեր մարդ էր: Բոլորը նրան լավ էին ճանաչում, լինի դա թուրք, թե հայ, նրա դուռը նրանց առաջ միշտ բաց էր: Այդ օրը թուրքը բեռի մի մասը վաճառում է (թուրքերը այդ օձաձկից չեն ուտում, ասում են, թե դա Քրիստոսի նվագարանն է):
Առավոտյան տեսնում են բակը օձաձկներով լցված: Այդ անտերները դուրս են եկել քթոցից և տարածվել բակով մեկ, շարժվում են այնտեղ: Նրանք ուշ են սատկում: Մինչև այդ օձաձկներին հավաքում են, տեսնում են ձին իր քուռակի հետ չկա: Հարցուփորձ են անում գյուղում` չկան:

Հաջորդ օրը ձին իր քուռակի հետ հայտնվում է իրական տիրոջ բակում, ձայն է տալիս տիրոջը, խրխնջում, հայտնում է իր գալստյան մասին:
Տնից դուրս են գալիս, տեսնում` իրենց ձին վերադարձել է:
Իմաց են տալիս փոքր եղբորը` հորս, հարևաններով հավաքվում են, չեն հավատում հրաշքին:

Ի՞նչ է սա: Կենդանու բնա՞զդ, թե առողջ մտածողությամբ օժտված մի մահկանացու՞, որը երկար տարիներ բացակայելուց հետո հայտնվել է իր տիրոջ տանը:
Ձիու աչքերից արցունքներ են թափվում:
Տերը չկար:
Կարծես նա իմանում էր տիրոջ բացակայության պատճառը:

Թուրքը պահանջում է ձին վերադարձնել իրեն:
Հայրս համբերությունից դուրս է գալիս, հավասարակշռությունը կորցնում է` ապտակում այդ թուրքին. «Սրիկա, փոխանակ երկրորդ ձին վերադարձնես, դեռ ձի՞ ես պահանջում»:
Այստեղ արդարությունը չի կորչում:
Ամբողջ բնակչությունը հաստատում է, որ այդ ձին Ղազարյան Մեխակի ձին է: Թուրքը լավ էր իմանում, թե այդ ձին ումն էր, բայց չէր մտածում, որ նա մի օր կհայտնվի իր տիրոջ դռանը:

Ընկեր Հայկազ Մակարյանի որոշմամբ ձին թողնում են իր տիրոջ ընտանիքին, իսկ թուրքի հետ վերադառնում են շրջան: Թուրքի հետագա ճակատագիրը անհայտ է:

Վերադառնալուց հետո ձին երկար չապրեց, մահացավ: Ջորին ծախեցին համագյուղացի Ստեփանյան Ռուբենին:
Իսկ ձիու տերը չվերադարձավ:
Պարզվեց, որ անարդարության զոհը երկար ապրել չի կարող:
Ընտանիքի հայրը` «ժողովրդի թշնամի», իսկ նրա տղան` պատերազմի հերոս:

Անցել են երկար տարիներ:
Նրա հետագա ճակատագրի մասին ոչ մի տեղեկություն կամ նամակ հարազատները չեն ստացել:

Վերջերս, հանկարծամահ էր եղել Մեխակի աղջիկը` Նուհին, որը հոր փեշից բռնել, լաց լինելով, աղերսում էր միլիցիոներին, որն իր հորը տանում էր շրջան:
Նուհիի տղաները խնդրեցին ինձ դամբանական մի քանի բան ասեմ:
Խոսքս տևեց երկու րոպե:
Խոսքիս վերջում ասացի, որ այս հուղարկավորությունը սովորական հուղարկավորություն չէ:
Ինձ հարցրեցին թե ինչու՞ այդպես ասացի:
Որոշեցի պատասխանը գրեմ….

Ողբերգության շարունակությունը

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը դեռ չէր ավարտվել, սակայն 1-ին ուկրաինական ֆրոնտը, մարշալ Ժուկովի հրամանատարությամբ, որի կազմի մեջ էր նաև 5-րդ հարվածային բանակը` գեներալ Բերդարինի հրամանատարությամբ, 1945 թ. մայիսի 2-ին գրավել էր Գերմանիայի Բեռլին քաղաքը: Արդեն Հիտլերը անհետացել էր: Գերմանական բանակը անձնատուր էր լինում: Բեռլինի պարետ էր նշանակվել Բերդարինը: Հենակետը գտնվում էր քաղաքի արևելյան մասի Կարլ-Խորս շրջանի Ֆրանկֆուրտ ալեյա կոչվող պողոտայի աջ ու ձախ շենքերում: Այստեղ էր գտնվում նաև բանակի հենակետը:

Ինձ գործող գնդացրային ստորաբաժանումից տեղափոխել էին բանակի պահակային ստորաբաժանում, որպես դասակի հրամանատար: Մայիս ամսին, ցավոք, Բեռլինի պարետ գեներալ Բերդարինը ավտովթարից մահացավ: Ինձ համար դա մեծ ցավ էր: Նրա բանակում երկար ճանապարհ էի անցել` Ուկրաինայի Մատվեև Կուրգան կոչվող տեղամասից, Դոնբասից մինչև Բեռլին, անցնելով մոտ 4000 կմ:

Մոսկվայում Հաղթանակի շքերթին մասնակցելու համար նախապատրաստական աշխատանքներ էին տարվում: 5-րդ և 3-րդ հարվածային բանակներից հավաքում էին 1մ 70-71 սմ հասակ ունեցող բանակայիններից բաղկացած ստորաբաժանում, որտեղ ընդգրկված էի նաև ես: 

Անսպասելիորեն հունիս ամսին հրավիրեցին բանակի քաղ.բաժին, առաջարկեցին սովորել Ֆրունզեի անվան սպայական ակադեմիայում: Մեծ ուրախությամբ համաձայնվեցի: Այդ օրվանից շքերթի պարամունքներին այլևս չմասնակցեցի: 

2-3 ամիս անց տեղյակ պահեցին, որ հարցում են կատարել Շահումյանի շրջան և պատասխան են ստացել, որ հորեղբայրս` Մեխակ Ղազարյանը, որպես ժողովրդի թշնամի բանտարկված է, իսկ այդ մասին ես կենսագրությանս մեջ չեմ նշել:

Ակադեմիան չստացվեց:
Ապագայի խորտակու՞մ էր, թե միգուցե լավը դա՞ էր:
Չեմ երկարացնում:
Իմ աշխատասիրության հետևանքով այդ նույն թվականի օգոստոսի 13-ին մեկ ամսով արձակուրդ տվեցին: Վերադարձա գյուղ: Հարազատներս չէին սպասում: Վերդառնալով Բեռլին` 1945 թ. հոկտեմբերին զորացրվեցի բանակից:
Այդ վիրավորանքը ինձ համար անհաղթահարելի էր:
Չնայած, որ կոմունիստական կուսակցության անդամ էի, ինձ պարտիական կամ այլ պատասխանատու աշխատանք չէին վստահելու:
Որոշեցի դիմել Ադրբեջանի Կենտրոնական Կոմիտեի այն ժանակակվա 1-ին քարտուղար Միրջաֆար Բաղիրովին, պատճառաբանելով, որ հորեղբորս` Մեխակ Ղազարյանի հետ գյուղի ղեկավարությունը հաշվեհարդար է տեսել, ինչպե՞ս կարող է կոլխոզի ստեղծման օրվանից դարբին ժողովրդի թշնամի հանդիսանալ:
Չորս էջանոց նամակ ուղարկեցի, հիմնավորելով, որ նրան սխալ են դատել:

Չանցած մեկ ամիս, ՊԱԿ-ի աշխատակիցը արդեն գտնվում էր շրջկենտրոնում: 

Ես գտնվում էի գյուղում: Հրավիրեցին ինձ շրջան: 

ՊԱԿ-ի աշխատակցի հետ ծանոթանալուց հետո, նա ներկայացրեց գյուղի բնակիչների 8 հոգու անուններ, որպեսզի ապահովեմ նրանց ներկայությունը հարցաքննության համար: Այստեղ մեզ համար միանգամայն պարզ դարձավ, թե ովքեր էին այդ վարձու անձիք:

Չանցած երկու ամիս Ադրբեջանի ՊԱԿ-ից ստացանք Մեխակ Ղազարյանի արդարացման տեղեկանքը: 

Դրանից հետո հարազատները ազատ շունչ քաշեցին:

Պարտավոր ենք ճանաչել՝ Մնացական Հովհաննիսյան։

Մնացական Հովհաննիսյանի անունը պատշաճ կերպով չի լուսաբանված  և այդպիսով մոռացության է մատնված։ Սակայն նրան պետք է արժանին մատուցվի, նրա կատարած գործերը պետք է հանձնվեն սերունդներին։

Երկար տարիների որոնումների արդյունքում, Ձեզ եմ ներկայացնում նրա կենսագրության և գործունեության մանրամասները։ 

Թևոս պապիկիս տանը դեռ փոքրուց լսել եմ "Ցական ամի" մոգական բառերը։
Մեծերը՝ ԽՍՀՄ տարիներին միշտ խուսափում էին նրա մասին պատմել, դրանով ավելի գրգռելով հետաքրքրությունս։ Սակայն մի բանը հաստատ էր. նրա մասին միշտ հարգանքով ու պատկառանքով էին խոսում բոլորը, իսկ պապիկիս տան հյուրասենյակում ահա այս նկարն էր կախված։

Մնացական Հովհաննիսյանը

Միակ բանը, որ մանկական տարիքում իմացել էի այն էր, որ նրան աքսորել էին Ալթայի երկրամաս ու որ մեր այգու մեծ ընկուզենին Ցական ամին էր տնկել։ 
Նախշուն տատս նրան խնդրել էր ընկուզենի չտնկել, քանի որ, ըստ ավանդույթի, այդ մարդկանց կյանքը կարճ է լինում և նրանք չեն վայելում ծառի բերքը։ Սակայն Ցական ամին Բուզլուխի դպրոցին կից մեր այգում ընկուզենի տնկեց։ Եվ ինձ բախտ է վիճակվել աշնանը այդ բարձր ծառից ընկույզներ թափել ։ Թեև այսօր այդ ծառը թուրքերը կտրել են, մեր գյուղի 1992 թ բռնազավթումից հետո։

Ստորև բերված տեղեկությունները ես հայթհայթել եմ թե ընտանեկան արխիվներից, թե այդ տարիների ականատեսների տարբեր հուշերից։ Տվյալների հիմնական աղբյուրը Թևոս պապիկիս և նրա որդու՝ Հովհաննես Հովհաննիսյանի պատմածներն են, ինչպես նաև Ցական ամիի որդու՝ Հրաչիկ (Վոլոդյա) Հովհաննիսյանի տվյալները։ 

Ինչու՞ էին ընտանիքում խուսափում խոսել նրա մասին։ Ով էր նա։ Ինչ մասնագետ էր։ Ինչու՞ է աքսորվել։ 

Մնացականը Թևոս պապիկիս ավագ եղբայրն էր ։ 

Ձախից, ներքևի շարք՝ Մարիամ Խաչատուրյանը (Մնացականի մայրը),
Հրաչիկը (Մնացականի որդին, նրան նաև Վոլոդյա են կոչել Ալթայ աքսորվելուց հետո),
Հովհաննես Հովհաննիսյանը (Մնացականի եղբորորդին),
Մնացական Հովհաննիսյանը,
Կանգնած են՝ Թևոս Հովհաննիսյան-Վարդանյանը (Մնացականի եղբայրը), 
Լուսիկ Տեր-Ավետիքյանը (Մնացականի կինը, Բանանց գյուղից)

Մնացական Հովհաննիսյանի ծննդյան վկայականն է, տրված Շուշի քաղաքից։

Մնացական Հովհաննիսյանի
Շուշիում տրված ծննդյան վկայականը

Այստեղից իմանում ենք, որ Մնացական Հովհաննիսյանը ծնվել է 1894 թվականի օգոստոսի 1-ին Ավետիս Վարդանյան-Հովհաննիսյանի և Մարիամ Խաչատուրյանի ընտանիքում Ելիզավետպոլի նահանգի Բուզլուխ գյուղում (այժմ Արցախի Հանրապետության Շահումյանի շրջան)։

Մնացականին օգոստոսի 8-ին կնքել է Մովսես Տեր-Աբրահամյանց հոգևորականը, կնքահայրը եղել է Հակոբ Գևորգյանը և երեխային անվանել են Մնացական։ 

Հետաքրքիր է, որ ծննդյան վկայականը տրվել է 1909 թվականի ապրիլի 30-ին, երբ Մնացականը արդեն պետք է դառնար 15 տարեկան։ Եվ փաստաթղթի հիմք է հանդիսացել Բուզլուխ գյուղի սուրբ Հովհաննես եկեղեցու (գյուղամիջի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին է, որը սխալմամբ այլ տեղերում անվանում են Սուրբ Մինաս։ Սուրբ Մինասը Սռնատոնից քիչ ներքև էր) մատյանների մետրիկական արձանագրությունը։

Բուզլուխ գյուղը եղել է Արցախի Գյուլիստանի մելիքության գյուղերից և զարմանալի չէ, որ փաստաթղթերը տրվել են Արցախի կենտրոնից՝ Շուշիից։
Սա հավելյալ անգամ ապացուցում է, որ Հյուսիսային Արցախի հայկական շրջանները արհեստականորեն են անջատվել 1923 թ ստեղծված Լեռնային Ղարաբաղի Հայկական Ինքնավար մարզից։

Մնացականի ձեռագիր ինքնակենսագրությունից պարզել եմ, որ նրա հայրը՝ Ավետիսը մինչև 1915 թվականը զբաղվել է գյուղատնտեսությամբ և առևտրով։ Իսկ 1915 թվականից հետո միայն գյուղատնտեսությամբ։
Մնացականը գրում է, որ հայրը՝ Ավետիսը, սպանվել է 1920 թվականի մարտ ամսին,  մուսավաթականների կողմից, Ադրբեջանի 1920 թվականի ապրիլի 28-ի խորհրդայնացումից առաջ։ 

Թե ինչպես է Ավետիս Վարդանյան Հովհաննիսյանը փրկել Բուզլուխ գյուղը հրկիզումից գրել եմ առանձին պատմության մեջ, Տես այստեղ։

Մնացականի մայրը՝
Մարիամ Խաչատուրյանը

Մնացականի մայրը՝ Մարիամ Խաչատուրյանը զբաղվել է տնային տնտեսությամբ, երեխաների կրթությամբ և դաստիարակությամբ, նա մահացել է 1942 թվականին։ 

Ի դեպ տատիկս պատմում էր, որ Երևանի նորակառույց Օպերայի դահլիճում առաջին ներկայացմանը՝ 1933 թվականին, նա է առաջինը մուտք գործել դահլիճ։

Մնացականը իր սկզբնական կրթությունը ստացել է Ելիզավետոպոլի ռուսական քաղաքային ուսումնարանում, որը կոչվում էր նաև արական գիմնազիա։ Գիմնազիան հիմնադրվել է 1881 թվականին և գործել է մինչև 1920 թվականը։ Այսօր այնտեղ ագրարային համալսարան է։

Ելիզավետպոլի արական
գիմնազիա (քաղաքային ուսումնարան)

1912-1917 թթ-երին Մնացականը ընդունվել և ավարտել է Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանը։ 

Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանը

Մնացականը Թիֆլիսի
հողաչափական ուսումնարանի ուսանող

1917 թվականին Մնացական Հովհաննիսյանը զորակաչվել է զինվորական ծառայության և ուղարկվել Թիֆլիսի 218-րդ պահեստային գունդը։ 

Սակայն զորամասի հեղափոխական կազմաքանդումից հետո, նա այդտեղ մնացել է մի քանի շաբաթ։
1917 թվականի աշնանը ընդունվել է Թիֆլիսի նորաբաց պոլիտեխնիկական ինստիտուտի  գյուղատնտեսական ֆակուլտետ, սակայն սուղ ֆինանսական միջոցների պատճառով թողել է ուսումը։

1918 թվականի սկզբում ընդունվել է Սարիղամիշ-Էրզրում երկաթգիծ, որպես տեխնիկ, և աշխատել մի քանի ամիս։

1918 թ աշնանը վերադարձել է հարազատ գյուղ։
1920 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին, մուսավաթականների հարձակումների դեմ կազմակերպել և ղեկավարել է Բուզլուխ և հարակից գյուղերի ինքնապաշտպանությունը։ 

1920 թվականի մայիսին, Կարմիր 11-րդ բանակի 20-րդ դիվիզիայի կազմում մասնակցել է մուսավաթականների ջախջախմանը Գանձակ քաղաքում։ Համագործակցել է Եգոր Տեր-Ավետիքյանի հետ։ Համաձայն թուրքական աղբյուրների, Գանձակում այդ օրերին կոտորվել են 13000-15000 թաթար-մահմեդական-թուրքեր։
Հայկական ջոկատները օգնում են կարմիր բանակայիններին, որպեսզի թուրք մուսավաթականներին չեզոքացնեն և նրանք չկարողանան հարձակումները շարունակեն Հյուսիսային Արցախի հայկական գյուղերի վրա։
Այդ օրերին Կիրովը հանդիպել է Մնացական Հովհաննիսյանին և առաջարկել նրան որպես "լավ, անձնազոհ, քաջ մարտիկ" ծառայի Կարմիր բանակում, սակայն նա հրաժարվում է, քանի որ լավ էր հասկանում հաստատվող կարգերի էությունը և նպատակները։ Նրա ցուցաբերած օգնությունը ռուսներին զուտ հայկական գյուղերի անվտանգության շահերից էր ելնում։
Մնացական Հովհաննիսյանի ջոկատը համատեղ գործողություններ է ծավալել նաև զորավար Անդրանիկի հետ, ով Մնացականին անվանում էր "քաջ գանձակեցի"։

Մնացականը օգնում է նաև Մարտակերտի շրջանի հայությանը, նրանց ազատագրմանը թուրքերից։ Մարտակերտցիները հետագայում հիշում էին, որ "մի սև մարդ եկավ մեզ օգնեց"։ Նրանք երկար տարիներ բարեկամություն էին անում աքսորված Մնացականի Բուզլուխում մնացած եղբոր՝ Թևոսի հետ։

1920 թ սեպտեմբերից մինչև 1925 թ սեպտեմբեր Մնացական Հովհաննիսյանը դասավանդել է հայրենի գյուղում, ինչպես նաև հարևան հայկական գյուղերում՝ Վերինշենում, Հելենենդորֆում (Խանլար) եղել է ռուս-հայկական դպրոցի վարիչ։ Հայրենի Բուզլուխ գյուղի առաջին դպրոցը 1920 թ հիմնադրել է Մնացական Հովհաննիսյանը։

1922 թ նա ընտրվել է Բուզլուխի գյուղխորհրդի նախագահ։
1922 թվականի աշնանը վիրավորվել է կրծքավանդակի շրջանում, կրակոցից։ Խորհրդայնացված թուրքերին և նրանց դավաճան հայ գործընկերներին հանգիստ չէր տալիս բանիմաց և քաջ Մնացականի ազատությունը և գործունեությունը։ 

1925 թ-ին Գանձակի նահանգային ժողկրթության բաժինը Մնացականին գործուղել է Երևանի պետական համալսարան, որտեղ նա ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետում սովորել է 2 տարի։

Մնացականը հողաչափական
աշխատանքների ժամանակ

Ուսմանը զուգահեռ՝ 1926 թվականի հունիս ամսից աշխատել է Հայկական ԽՍՀ ԺողԿոմՀող-ում, ուր երկարատև գործուղումների էր ուղարկվում շրջաններ։ Դրա պատճառով ուսումը Երևանի պետհամալսարանում ժամանակավորապես դադարեցրել է։ 

Հաճախ էին Մնացականին ուղարկում Հայաստանի տարբեր շրջաններ հայ-մահմեդական հողային վեճերը լուծելու՝

Մնացականը՝ Զանգեզուրի գավառի
տեղացի հայերի և քոչվորների վեճերը լուծելիս

1930 թ ԺողկոմՀող-ում աշխատանքը թողել և սկսել է մաթեմատիկա դասավանդել Երևանի մանկավարժական ինստիտուտի բանվորական ֆակուլտետում։ 

1930 թ սեպտեմբերից շարունակել է ուսումը ֆիզմաթ ֆակուլտետում և ավարտել այն 1932 թ-ին։

1932 թ սեպտեմբերից մինչև 1934 թ սեպտեմբեր աշխատել է Դիլիջանի միջնակարգ դպրոցի ուսմասվար։

Դիլիջանում։
Աջից ձախ՝ Մնացականը, նրա կինը՝ Լուսիկը։

Մնացականի կինը՝ Լուսիկ Տեր-Ավետիքյանը  
Բանանց գյուղից, բժիշկ Փառանձեմ Ավետիքյանի քույրն է

1934 թ մահանում է Մնացականի կինը, որից հետո որդին՝ Հրաչյան ապրել և դաստիարակվել է տատիկի և մորաքրոջ մոտ՝ Ավետիքյան Փարանձեմի, ՎԿՊԲ անդամ, Հայրենական պատերազմի մասնակից։ 

1934 թ սեպտեմբերից Մնացականը վերադարձել է Երևան և մինչև 1938 թ աշխատել ժողՏնտՀաշվառման տեխնիկումում, որպես ուսմասվար։
Զուգահեռ՝ 1937 թ սեպտեմբերից մինչև 1941 թ նոյեմբերի վերջ աշխատել է Երևանի ֆինանսական տեխնիկումում, դասավանդել է մաթեմատիկա։ 

Երևանի տրոպիկական
ինստիտուտ, 1938 թ,
Մնացական Հովհաննիսյանը դասախոս է

1941 թ նոյեմբերի վերջին Հայկական ԽՍՀ ներքին գործերի մարմինների կողմից, իրեն անհայտ պատճառներով, պատերազմական ժամանակահատվածում, ուղարկել են Ղազախստան, ուր 1942 թ ապրիլի սկզբից մինչև 1945 թ վերջ աշխատել է Ակմոլինսկի մարզի Եսիլսկի շրջանի տարբեր միջնակարգ դպրոցներում։ 

1945 թ վերջում, պատերազմից հետո, վերադարձել է Երևան։ 

1946 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 1949 թվականի հունիսի 14-ը՝ նորից մաթեմատիկա է դասավանդել Երևանի ֆինանսական տեխնիկումում։

1949 թ հունիսի 14-ին Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ներքին գործերի մարմինները Մնացական Հովհաննիսյանին, որդու՝ Հրաչիկի հետ միասին աքսորել են Ալթայի երկրամասի Սորոկինսկի շրջան։ 

1949 թվականի աքսորման գործում նրան մեղադրել են դաշնակ լինելու մեջ։ Մնացական Հովհաննիսյանը իր նկատմամբ իրականացված հալածանքները համարել է սխալ, հիմնված կեղծ ցուցմունքների վրա և ոչ ազնիվ մարդկանց զրպարտանք։

 Մնացական Հովհաննիսյանին ՆԳ մարմինները մեղսագրել են՝

• ցարական բանակի սպա լինելը
• ակտիվ դաշնակցական լինելը
• ադրբեջանական բնակչության թալանը

Ադրբեջանա-հայ դավաճանները հասան իրենց նպատակին։ 

Մնացականը Ալթայի
երկրամասում, աքսորավայրում

1949 թ հուլիսի 4-ից մինչև նույն տարվա նոյեմբերի վերջ աշխատել է որպես բանվոր, Բլինովսի սպլավուչաստոկ-ում։ 

Երիկամների՝ վրա հասած, հիվանդության պատճառով Սորոկինսկի ՎՏԿ-ն նրան ճանաչել է հաշմանդամ և ազատել նշված բանվորական ծանր ֆիզիկական աշխատանքներից։

1950 թ մայիս-օգոստոսին աշխատել է Սորոկոնսկի ՍիբՏրանսՍտրոյ Շինջոկատի դրամարկղի գանձապահ, սակայն աշխատավայրի հեռավորության պատճառով ազատվել է այդ աշխատանքից։

Ալթայի երկրամաս՝
Աջից վերևի շարքում՝ Մնացականը
Աջից ներքևի շարքում՝ նրա որդին Հրաչյան

1951 թ սեպտեմբերից աշխատել է Ալթայի երկրամասի Սորոկինսկայա շրջանի Զարինսկայա կայանում 7-ամյա դպրոցում, որպես մաթեմատիկայի ուսուցիչ։

1955 թվականի ապրիլի 16-ին, Մանասերին ուղղված նամակում Մնացականը գրել է.
"Բարև Մանասեր ջան,
Իրոք բոլորիս աչքը լույս !
Անչափ ուրախ եմ, ցանկանում եմ հաջողություն և վերջ տառապանաց։
Մենք էլ կազատվենք, հերթը մեզ էլ կգա, մի մտածիր։ 
Այստեղից էլ բավականին մարդիկ են ազատվել։
Հիվանդությունս երկար տևեց, շատ եմ չարչարվում։
Հիմա էլ ասում են պլևրիտ է։ Չգիտեմ, վերջը ինչ կլինի։
Աշխատում եմ ոտքի կանգնել, տեսնենք։
այժմ ջերմությունս առավոտյան 37 էր, երեկոյան 38.6, ավել կամ պակաս:
Ներիր չեմ կարողանում գրել, հոգնում եմ
Բարևիր Լենային, Դուսյային և ծանոթներին։

Քո Մնացական, 16/4/1955 թ։"

1955 թ մայիսի 18-ին Մնացական Հովհաննիսյանը և նրա որդին՝ Հրաչիկ Մնացականյանը ազատվել են հատուկ ճամբարից։

1961 թվականի օգոստոսի 22-ին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն դատարանի որոշմամբ Հովհաննիսյան Մնացական Ավետիսի և Հովհաննիսյան Հրաչիկ Մնացականի արդարացվել են հանցակազմի բացակայության հիմքով, մեղադրանքները համարվել են առոչինչ։

Մնացական Հովհաննիսյանի իրական սխրանքը առայսօր մնում է չբացահայտված և չգնահատված։ 

Հետագայում, Զարեհ Մելիք-Շահնազարովը, ռուսերեն "Подавление мусаватистского мятежа в Гяндже" աշխատության մեջ գրել է՝"26 мая 1920 года на рассвете турко-мусаватисты подняли мятеж в Гяндже и во всем Азербайджане. 
...
Итак, после нескольких дней боев мятежники были разбиты и стали в панике отступать из города.
Говоря о тех, кому принадлежит заслуга в деле подавления турко-мусаватистского мятежа, следует отметить полковника Павла Тер-Саркисова, командовавшего участком фронта Карабах-Гянджа, полковник Егора Христофоровича Тер-Аветикяна, его заместителя Мнацакана Аветисовича Оганесяна и начальника снабжения войск Арменака Шмавоновича Боряна. Вот те, кто в действительности прежде всего должны были получить ордена и благодарности за подавление восстания.
На второй или третий день после подавления восстания, точно не помню, на площади села Геташен состоялся большой митинг, в котором приняли участие офицеры и бойцы наших войск. Перед построенными офицерами и бойцами выступил полковник Егор Тер-Аветикян. Он поблагодарил солдат и офицеров за службу и неожиданно заявил, что собирается покинуть родной Карабах и уехать в Иран. Все удивленно смотрели на своего любимого командира, и лишь его офицер Мнацакан Оганесян по прозвищу Цакан произнес: "Инкер Егор, зачем ты говоришь это? Ведь ты сделал много хорошего не только для своего народа, но и для новой власти"! По мнению Оганесяна, командование 11-й Красной Армии должно было вынести благодарность полковнику за активные действия по подавлению мятежа и освобождению из плена красноармейцев. "Зачем же тебе покидать свой край, за народ которого ты воевал целых три года?", - продолжал Цакан.
Тогда Егор Тер-Аветикян, подняв голову, сказал тихим и подавленным голосом: "Мои дорогие и храбрые бойцы и офицеры, я лелеял мысль умереть в боях за мой народ, чтобы тело мое было предано родной земле, но, как видите, пули наших врагов миновали меня, и я остался жив и невредим. Но по всему я вижу, что наш любимый Карабах, который мы с такими трудностями отстаивали и отстояли, потеряв при этом десятки тысяч братьев и сестер, наш любимый город Шуши, не будет больше нашим".
Тут среди бойцов поднялся ропот и даже шум. Среди начавшихся разговоров и шушуканья неожиданно громко прозвучал голос командира нашего кавалерийского эскадрона майора Соса: "Дорогой наш товарищ Егор, Карабах никогда не будет чужим, и никогда за свое тысячелетнее существование никому не подчинялся кроме Матери-Армении! Даже во времена персидского владычества наши князья-мелики лишь платили Шаху символическую дань и были самостоятельны!" Со всех концов площади послышались аплодисменты и слова одобрения в адрес майора.
Полковник поднял руку, чтобы все притихли, и сказал: "Товарищ Сос прав, мы всегда были независимы, да и в данный момент не подчинены никому, но завтра будет именно так, как я сказал, и именно я буду расстрелян как раз за то, что спас вместе с вами много жизней красноармейцев".
Прервав его, Оганесян спросил: "Зачем же Советская власть будет тебя расстреливать? Ведь ты же много сделал для нее!"
Тер-Аветикян громко сказал на это: "В рядах большевиков сидят мусаватистские агенты наподобие Асада Караева и все, что я сказал, верно: первым делом расстреляют как раз меня. Турки обманывали наших русских братьев в 1913-14 годах, а теперь обманывают и Советскую власть. Возврата нет, и на днях я покину вас и уеду. Буду ли я жив и мертв, но сами увидите, что все сказанное мною будет верно. Прощайте мои офицеры и бойцы, мой героический народ!"
При этих словах полковник опустил голову и замолчал. Вскоре после этого Арменак Борян, директор десятилетней школы, начальник снабжения как наших, так и красноармейских частей сказал мне: "Зарэ-джан, то, что сказал Егор - все правильно, он ни в чем не ошибся. Наши русские братья очень близоруки: они за добро платят злом, а за зло - добром. Они еще не научились правильному возмездию. Но так или иначе, Нагорный Карабах и наш Гандзак передадут Азербайджану, а впрочем и уже фактически передали. И то, что Егора бы расстреляли, тоже правда. Он весьма правильно сказал, что среди большевиков много мусаватистов и турецких эмиссаров, они добьются его расстрела, да и не только его, но и очень многих армян. Не сегодня, так завтра или позже. Так что, пожелаем ему счастливого пути. Может быть, обстановка изменится и он снова вернется на родину. Дай Бог, если будет так!"
Вот так закончилась для нас эпопея на участке Карабах-Гянджинского мятежа мусаватистов.
"

Ես իմ պարտքը համարեցի փրկել այս բանիմաց, քաջ, հայրենասեր մարդու անունը մոռացությունից։
Լույս իջնի հիշատակին Քո, Ցական ամի։

Սուրբ Մինաս սրբատեղին

Մի քանի տասնյակ տարի փնտրում էի իմ մանկության ամենահիշված սրբատեղի՝ Սառցաշեն (Բուզլուխի) Սուրբ Մինաս մատուռի նոր նկարները։ Եվ երկու օր առաջ վերջապես գտա։

Օկուպացված, հայրենի Հյուսիսային Արցախի Սառցաշեն (Բուզլուխ) գյուղում է գտնվում այդ փոքրիկ, բայց թանկ սրբավայրը։ 

Սուրբ Մինաս մատուռի մուտքը։ Սակայն մուտքի կողքի խաչքարը չի երևում։ 02 հուլիս, 2020 թ։

Սուրբ Մինասի կողքը աճում էին ահռելի մեծ հացենիներ, որոնցից մեկի կեղևի վրա հայրս գրպանի դանակով՝ փոքր փորագրել էր "Արթուր" բառը։ Ես երևի առաջին դասարանցի էլ չէի այդ ժամանակ։ Բայց ամեն ամառ, գնում, ուշադիր նայում էի, թե ինչպես է ծառի հետ բարձրանում ու ընդլայնվում այդ գրածը։ Անշուշտ հիմա էլ կա, եթե ծառը չեն կտրել։ Դժվար կտրեին, քանի որ թուրքերը վախենում էին այդ մի քանի հացենուց։ 
Մի պատմություն կար իրական, ինչպես էր մի անցորդ թուրք հացենիների մեկից մի երկար ճյուղ կտրել ձեռնափայտի համար։ Մինչև տուն հասնելը նրա լեզուն կապ է ընկել և մի կողմը թուլացել։  Հասկանալով որ պատիժը սուրբ ծառից է, նա մի արջառ է մատաղ արել Սուրբ Մինասի մոտ և առողջացել։

Ամեն տարի քոչվոր թուրքերի ոչխարների հոտը մեր գյուղով էր անցնում, հետո էլ բարձրանում՝ այդ մատուռի կողքով էին գնում։ Թորքերը (մեզ մոտ նրանց ադրբեջանցի կամ թուրք չէին ասում, այլ՝ թորք) ամառվա սկզբին իրենց ոչխարների հոտերը քշում էին Մռավի և Կեպաս-Ալհարակ լեռների ստորոտները։ Աշնան վերջում նոր հետ էին տանում։

Ոչխարների սուրուն այնքան մեծ էր, որ երբ սկսում էին անցնել, ապա վերջը մի քանի ժամ հետո էր ավարտվում։ Սպիտակ ոչխարների և գառների արանքներում, հոտի հենց մեջ, թաքնված գնում էին նաև չոբանների սպիտակ ահավոր շները, որոնց չէիր տարբերի սպիտակ հոտի մեջ։ Նրանք աննկատ էին պաշտպանում հոտը։

Վերադառնանք Սուրբ Մինաս մատուռին։
Սուրբ Մինասը կառուցվել է գյուղացիների միջոցներով, ինչպես և Մանաշիդի Սբ․Աստվածածին եկեղեցին։ Ի դեպ, Մանաշիդի եկեղեցու կառուցման մասին մի հետաքրքիր դրվագ կա, որ գրել եմ նախկինում։ Տես այստեղ։

Մատուռի կողքը մի տապանաքար կար, ասում էին այդտեղ Սուրբ Մինասն է ամփոփված։ Մամռակալած հին քար էր, եզրերը նախշազարդ։ Քարի մի անկյունը կոտրված էր։

Նախկինում քիչ հեռու զանգերով եկեղեցի է եղել, սակայն կողքի ժայռը փլվելով եկել հասել էր եկեղեցուն, դրա համար նրա փոխարեն նորն են կառուցել։

Գյուղի մեծերը պատմում էին, որ 1920-աններին Սուրբ Մինասի կողքը աճում էին ահռելի բարձր հացենիներ։ Սովետական կարգերի հաստատումից հետո, եկեղեցիները քանդում կամ՝ լավագույն դեպքում պահեստ էին սարքում։
Սուրբ Մինաս եկեղեցու տանիքը քանդել էին։ Հացենիները կտրել, օգտագործել են կոլխոզի այլ շինության կառուցման մեջ։ Կոլխոզի նախագահը, ով հրամայել էր եկեղեցին քանդել, հացենիները կտրել, աչքն էր վնասել այդ օրը, իսկ նրա տանը նույն օրը դժբախտ դեպք էր եղել՝ կինը տան պատուհանից գլխիվայր էր ընկել։ Գյուղի հավատացյալները այդտեղ վերին պատիժ էին տեսնում։

Սուրբ Մինաս մատուռին հետևում էր Գոհարիկ բիբը, կամ ինչպես մենք էինք նրան կոչում՝ Զալոն։
Չտեսնված բարի, աստվածավախ, համեստ, աշխատասեր, խելացի կին էր մեր Զալոն։
Զալոն հետևում էր, որ մատուռի ներսը և շրջակայքը լինի խնամված, մաքուր, դուռը փակ։

Զալոն՝ Գոհարիկ բիբը

Զալոյի հետ զրուցելը մի այլ աշխարհաճանաչություն էր։
Ժամերով նրան հարցեր էի տալիս, նա էլ պատմում էր դարերից իրեն հասած անցուդարձը, նաև 1918-20 թվականների թուրքերի հարձակումների մասին, մեր Գյուլիստանի մելիքության գյուղերի մասին։
Զալոյի աչքի առաջ էր, թուրքական հարձակումից անտառներ փախնելու ժամանակ, Ալեքսանդր պապիկիս մյուս զույգ եղբայրը Կուրակ գետն ընկել ու խեղդվել։ Զալոն այդ օրերին, դեպի անտառ փախուստի ժամանակ, ճանապարհին սպանված հայ կին էր տեսել։ Այդ կնոջ ողջ մնացած մանուկը՝ չհասկանալով ինչ է տեղի ունեցել, կաթ էր դեռ ծծում մահացած մորից։ Նրանք վերցնում են այդ երեխային ու հետները փախցնում անտառ։
Գյուղի տղամարդիկ դիրքերում էին՝ Վերինշեն գյուղի մոտ։ Ես նախկինում գրել եմ այդ պատերազմից մի  դրվագի մասին(Տես)։
...
Սուրբ Մինասի ուխտավորները անպայման Գոհարիկ բիբի (Զալոյի) տան կողքը կանգնում էին և մոմ էին վերցնում։ Դրանք հասարակ մոմեր չէին, այլ մեղրամոմեր։ Ի դեպ մոմ չէինք ասում դրանց, այլ պատրույգ։ Դա մեղվափետակների քամած մեղրից մնացած, ծաղիկների բնական մոմն էր։
Զալոն շաբաթվա ընթացքում տանը հալում էր այդ ակնամոմերը, որոնք մուգ շագանակագույն էին, թելերը մի քանի անգամ թաթախում էր հալած մոմի մեջ  և փռում սեղանին, որ ամրանան։

Այդ մոմը վառելուց մեր դաշտերի ծաղիկների բույրն էր տարածվում։ 

Մոտակա գյուղերից՝ Մանաշիդից, Գետաշենից, Էրքեջից մարդիկ կիրակի (գիրեգի, գիրյագի) օրերին մեքենաներով, ավելի հաճախ՝ ոտքով, ուխտագնացության էին գալիս Սուրբ Մինասի փոքրիկ մատուռը։ 

Եվ վաղ առավոտից, մեր տան կողքով, սկսում էին անցնել նրանց փոքր խմբերը։ Հաճախ մատաղ էին անում։ 

Սուրբ Մինասի շուրջ՝ հինգ անգամ, պտտում էին մատաղացու աքլորը կամ գառը, հետո մատաղացուի ականջի փոքր կտրվածքից արյունը քսում էին երեխաների ճակատին, որպես օրհնանք։ Քահանա պարզ է, որ չկար։ Սովետի տարիներն էին։ Անգամ եկեղեցի գնալն էր հանցանքի պես մի բան։

Մատուռի կողքը սեղան և նստարաններ էին տեղադրված, որ ուխտավորները կարողանան մատաղը մատուցել անցնողներին։ 

Մինչև այսօր հիշում եմ ինձ ու Դիմոյին՝ գետաշենցիների մատուցած մատաղի համը, թաժա թոնրի հացով։ 
Ի դեպ, Շահումյանի գյուղերում, թոնրի առաջին հացը տրվում էր անցորդներին։ Յուրաքանչյուր անգամ, թոնիրը վառելուց և առաջին հացը թխվելուց հետո, այն հանում էին,  թեյի սրբիչով մաքրում մոխիրը ու դուրս գալիս փողոց։ Առաջին անցորդը ստանում էր այդ հացը։ Դա պարտադիր ավանդույթ էր։
Այդպիսին են շահումյանցիները։ 

Մատուռի մուտքի դռան կողքը խաչքար կար, թվագրված 1551 թվականով։ Ներսում սրբապատկերներ էին։ Ու մի քանի պատուհաններ։ Տանիքը կիսաքանդ էր, ներսի կեսը չէր ծածկվում։ Մենք՝ երեխաներս, հաճախ էինք հանկարծ վրա հասած կարկուտից կամ հորդառատ անձրևից պատսպարվում այդ մի կտոր տանիքի տակ։

Եվ ահա երկու օր առաջ, մի բաքվեցի զբոսաշրջիկի ֆեյսբուքյան նկարներում, պատահական գտա Սուրբ Մինասի նկարները, որոնք թվագրված են 2020 թվականի հուլիսի 2-ով։

Սուրբ Մինաս մատուռի ներսը։ 02 հուլիս, 2020 թ։

Ուրախությանս չափ չկա, որ այն կանգուն է։

Նկարում երևացող նորոգումները իրականացվել էին 1990-92 թվականներին, երբ գյուղը դեռ հայաբնակ էր։ 

Երջանկահիշատակ Սամվել Կարապետյանը իր աշխատություններում Սուրբ Մինաս է անվանում Սուրբ Սարգիս եկեղեցին, որ գյուղամիջում է։ Սակայն Սուրբ Մինաս եկեղեցին սա է։

Հիշեցնեմ, որ Արցախի Հանրապետության Հյուսիսային Արցախի Շահումյանի շրջանը առ այսօր գտնվում է ադրբեջանական օկուպացիայի տակ, սկսած 1992 թվականի հունիսի 13-ից, 1000 օր տևած հերոսական պայքարից հետո։

Գիւղական տպաւորութիւններ, Մաս 2

"Մշակ" թերթից իմ մեջբերած հոդվածաշարի առաջին մասը շատ մեծ հետաքրքություն առաջացրեց մեր հայրենակիցների շրջանում, քանի որ հետ գնալ 130 տարի և ականատեսի աչքով տեսնել Գյուլիստանի մելիքության գյուղերը, մեր նախնիների  կենցաղը, աշխատանքի նկարագիրը, ծեսերը, վանքերը և ժամանակի առկա խնդիրները՝ բացառիկ երևույթ է։

Ես հոդվածը մուտքագրել եմ այնպես, ինչպես որ հեղինակն է տպել 1890 թվականին՝ Թիֆլիսի "Մշակ"  թերթում՝ ոճը և տառասխալները պահպանելով։

Այսօր Ձեզ եմ ներկայացնում հաջորդ՝ երկրորդ մասը։
Ավելացրել եմ միայն նկարներ, որպեսզի անծանոթ ընթերցողին  ավելի հասկանալի լինի թե ինչպիսի բնության և երկրամասի մասին է խոսքը՝ մեր անկրկնելի հայրենիքի՝ հայկական Հյուսիսային Արցախի մասին։


Գիւղական տպաւորութիւններ
Մշակ, N76, 7 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս


   Յուլիսի 2-ին ճանապարհ ընկանք դէպի Վերի-շէն։ Այդ գիւղից մեզ հարկաւոր էր մի մարդ՝ Գիւլիստան գիւղն առաջնորդելու համար։ Արդէն ժամը 10-ն էր, երբ հասանք Վերի-շէն։ Դէս ընկանք։ Դէն ընկանք, Գիւլիստան գնացող մարդ չը գտանք։ Գիւղացիք մի տեղ գնալու ժամանակ առհասարակ վաղ առաւոտեան են գնում, ուրեմն մենք ուշացել էինք։ Ամբողջ ժամուկէս պտրելուց յետոյ, վերջապէս մի երիտասարդի առաջնորդութեամբ  ուղևորվեցանք դէպի Գիւլիստան գիւղը։

Գյուլիստան գյուղը։ Նկարը՝ Գյուլիստանի մելիքների տոհմի ժառանգ Սերգեյ Աբովյանի

  Հասանք Գիւլիստան գիւղը, եկեղեցու մօտ իջանք։ Չանցաւ մի երկու րօպէ, երկու գիւղացի եկան մեզ մօտ, “բարաջողում” ասեցին ու հրաւիրեցին իրանց տները։ Մենք գիւղում իջևանելու տեղ ունէինք, ուստի հիւրասէր գիւղացիներին՝ շնորհակալութիուն յայտնելով, մերժեցինք։ Մեր իջևանելու տեղը գիւղի քահանաներից մէկի տունն էր։ 
Քահանան մեզ տեսաւ, մեր “օրհնեա Տէր”-ին իբր պատասխան հարցրեց թե ու՞ր ենք գնում։ Մենք ճարահատեալ պատասխանեցինք՝ “Գիւլիստանի բերդը”։   Քահանան մեզ ցոյց է տալիս դէպի բերդը տանող ճանապարհը։ Մենք էլ փոխանակ հանգստանալու “հիւրասէր” տէր հօր տանը, նորից ճանապարհ ընկանք դէպի Գիւլիստանի բերդը, դժուարութեամբ տեղ հասնելով։ 

Գյուլիստանի բերդը։ Նկարը Սամվել Կարապետյանի

  Առաջ մտանք բերդի մօտ գտնվող ամրոցները, նայեցինք։ Այդ ամրոցները չորս հատ են, որոնցից երեքն աւերված։ Յետոյ՝ մի կերպ բարձրացանք բերդը։ Այս այն բերդն է, որին Մէլիք-Բէգլար I-ը, Թալիշի կամ Գիւլիստանի մէլիքների իշխանութեան հիմնադիրը, տիրապետեց և նորոգեց այդ իսկապէս անմատչելի ամրոցը։ Այդտեղ նա հաստատեց իր բնակութիւնը։
  Բերդը շինած է մի սարի գագաթին, շրջապատված է չորս-հինգ պարիսպներով, մի քանիսը կիսաւեր։ Միջնաբերդը նեղ է և բաւական երկար։ Միջնաբերդի երկարութեամբ, աջ ու ձախ շինած են սենեակներ, որոնցից շատերը աւերված, կիսաւեր դրութեան մէջ են։ Միջնաբերդի հարաւային կողմից կայ մի ծածուկ գետնաճանապարհ դէպի բերդի ստորոտում հոսող գետակը։
  Բերդի հանդէպ՝ դեպի արևմուտք վեհ և խրոխտ կերպով կանգնած է Մռաւ լեառը (Ղարաբաղի ամենաբարձր սարերից մէկը -11219 ոտնաչափ ծովի մակերևոյթից բարձր), երկար ու ձիգ դարերի ընթացքում այստեղ կատարված անցքերի այդ անխօս վկան։ Նա լուռ ու մունջ կերպով, կարծես դիտում է իր շուրջը կատարվող անթիւ, անհամար գործողութիւններից ու տեսարաններից բաղկացած տրագի-կօմեդիան, որ կեանք է կոչվում ….

Մռավ լեռը

  Միւս օրը, վաղ առաւօտեան, դուրս եկանք դէպի Բուզլուխ։

  Ճանապարհին՝ աջ ու ձախ ընկած դաշտերում, սարերի լանջերի վրա գիւղացիք՝ երկար կոթերով մանգաղները ձեռներին, կտաւի և հասարակ չթի հալաւները հագներին, գլխներին կապած մի մի խայտաճամուկ թաշկինակներ, շարէշար անցնելով, արիւն քրտինք մտած, հնձում էին կանաչ խոտը։ 

Հնձվորները Բուզլուխում։ 1932 թ։ 

Մի փոքրիկ խմբիկ էլ նստած հանգստանում էր, մի այլ խմբիկ էլ քարի սրոցներով մանգաղներն էր սրում։ Մի այլ տեղ երկու երեք օր առաջ հնձած խոտն էին շուռ տալիս միւս կողմի վրա, որ լաւ չորանայ։ Մի երրորդ տեղ էլ արդէն չորացածն էին հաւաքում։ 

Բուզլուխի խոտ հնձողները։ 1932 թ։  Կենտրոնում Մեխակ Ղազարյանն է։ Նկարը բուզլուխեցի Մնացական Հովհաննիսյանի

  Գիւղացիների այս աշխատանքի ժամանակ հայ գեղջկուհին ոչ պակաս գործ է կատարում։ Հայ գեղջկուհին տանը եփում, թխում, ջուր կրում, լուացք, կար անում, խալիչա, կարպետ, չուալ, զանազան տեսակ շալեր և այլն և այլն գործում, այդ գործուածքների համար թել մանում, պատրաստում, բացի սրանից նա՝ իր սեռին յատուկ փափկութիւնը մոռանալով, դաշտ է գնում, տղամարդուն օգնում՝ հնձած խոտը շուռ տալիս, չորացնում, հաւաքում, տղամարդու հետ սայլ բռնում, տուն կրում, մարաղի գլխին սարքում, դէզ տալիս, յետոյ կալի ժամանակը ցորենը, գարին, կորեկը կասում, թեղը քամում, դարմանը մարագն ածում…. Ահա թէ ինչպէս է անցկացնում ամառը անխոնջ հայ գեղջկուհին։ 

1932 թիվ։ Բուզլուխի կանայք՝ երեխաների հետ դաշտում։ Նկարը բուզլուխեցի Մնացական Հովհաննիսյանի։

  Ճշմարիտ, մարդ զմայլվում է, սիրտը մի տեսակ ուրախ տրոփում, երբ տեսնում է գեղջկուհուն և գիւղացուն սար ու դաշտ ընկած, արևի կիզիչ ճառագայթների տակ, ձեռք ձեռքի տուած միասին աշխատելիս։ Գիւղացին և գեղջկուհին ամբողջ ամառը առաւօտեան ժամ 3-4-ից մինչև երեկոյեան ժամի 9-ը ոտի վրա աշխատում են ու աշխատում։

Բուզլուխեցի ամուսինները դաշտ են գնում։

  Դեռ լոյսը չը ծագած, լուսադէմին մօտ, քնի այդ “քաղցր” ժամանակը, պատահել է ինձ լսել հեռուից մի ձայն։ Քնից մի կերպ սթափվելով մարդ ուշադրութիւնը լարում ու սպասում է, և ահա դաշտերի կողմից, այդ իսկ և իսկ գերեզմանային լռութեան միջից մարդու ականջին հասնում են “հօ՜, հօ՜” խուլ և մելամաղձոտ ձայները։
    Անցնում են մի քանի րոպէներ, ձայները որոշվում են․ լսում եմ սայլերի քաղցր ճռճռոցը և գիւղացու առոյգ ձայնը․ “հօ՜, հօ՜, ծաղիկ, հօ՜, Սալբի, հօ՜, ջան”։ Այդպէս է գիւղացին եզներին քշում, նրանց խրախուսելով, “ջան”, “մատաղ”, “սադաղ” ասելով։ Նա խոտն է տուն կրում կամ ցորենի և գարու խուրձերը կալը։ Հէնց այդ ժամանակ գեղջկուհին կուժն է վերցնում, գնում, աղբիւրից կամ գետից ջուր բերում, յետոյ տաւարը կթում, հովւին յանձնում, տունը սարքում, կարդում, տնային բոլոր գործերը վերջացնելուց յետ դաշտը գնում՝ ամուսնուն, հօրը կամ եղբօրն օգնում։ 

Կանայք աղբյուրի մոտ

      Այդպէս՝ գիւղացիք ամբողջ ամառը դադար չունեն։

  Աշունն եկաւ թե չէ, գիւղացին կեռ ու գութանն է վերցնում, լծի գոմէշներ կամ եզներն առաջն անում, դաշտը գնում, վար ու ցան անում։ Այս աշխատանքից յետոյ նա անտառն է գնում, փայտ ու ցախ կտրում, սայլը լցնում, տուն կրում․ բակումը դարսում, ձմեռվայ իր ընտանիքի վառելիքի պաշարը պատրաստում։
  Այս բոլորն անելուց, վերջացնելուց յետ մեր գիւղացին իրան ազատ է համարում ամեն աշխատանքից։ Նա մատնվում է անգործունէութեան, բառիս բուն նշանակութեամբ։ Նրա  միակ գործն ամբողջ ձմեռվայ ընթացքում - իր լծի տաւարը տաք գոմում պահել, պաշտպանելն է։ Իսկ օրվայ մեծ մասը գիւղացին անց է կացնում տաք բուխարու, կամ հնոցի մօտ, երդիկի տակ՝ ծալապատիկ նստած, ծխախոտը բռնած, ծանր ու բարակ ծխելով, կատարեալ նիրհում է։

1992 թ-ից բռնազավթված Բուզլուխը ձմռանը

  Ի՞նչ ասել է տնայնագործությիւն, մեր գիւղացին բոլորովին չը գիտէ։ Մեր խօսքը գեղջկուհու մասին չէ․ նրա համար “հանգստութիւն” բառը գոյութիւն չունի․ գեղջկուհին ամառ թե ձմեռ, գարուն թէ աշուն դադար չունի․ նա միշտ աշխատում է ու աշխատում։ Որքան ժիր, գործունեայ, աշխատասէր է գիւղացին տարվայ միւս եղանակներին, այնքան նա ծոյլ, գործից, աշխատանքից խուսափող է ձմեռը։ Մեր հարցերին, թե ինչու տնայնագործութեան մի որ և իցէ տեսակով չեն զբաղվում, գիւղացիք մեզ պատասխանում էին․ “մեր մարդը էդպես պըներին սովոր չի։ Մերն էնա սաղ (ամբողջ) տարին աշխատե՜նք, ձմեռը նստենք, ու՜տենք”։ 
  Այդպէս է նայում տնայնագործութեան վրա մեր տեսած գիւղերի բնակիչների մեծամասնութիւնը։

  Մի քանի օրից յետոյ վերադարձանք Գետաշէն գիւղը։ 
  Գետաշէն գիւղը գտնվում է Քիւրակ-չայ գետի վրա, մի նեղ ձորակի մեջ։ Գետի ջուրը համեղ է և առողջարար, իսկ կլիման վատառողջ։ 446 ծուխ ունի, 2558 բնակիչներով։ Բնակիչների մեծ մասը գաղթած են այստեղ Ջրաբերդ գաւառից։ Տեղացի ծերունիների պատմելով, երբ Ջրօրհնեաց տօնին (1804) ռուսները տիրապետում են Գանձակին, երկու-երեք ամսից յետոյ մօտ 900 տուն Ջրաբերդից գաղթում են Գանձակ։ Այս գաղթականների կէսը գնում է Գանձակի գաւառում գտնվող Ոսկանապատ գիւղը։ Այս գիւղը նրանք չեն հաւանում։ Իշխան Ցիցիանօվ նրանց առաջարկում է այժմեան Ելենենդօրֆ գերմանական գիւղի տեղը։ Բայց նրանք այդ տեղն էլ չեն հաւանում, գալիս են վերջապէս Գետաշէն գիւղը, ուր 100 տուն բնիկներ են լինում։ Հանգուցեալ Րաֆֆին իր “Խամսայի Մէլիքութիւններ” աշխատութեան մէջ այդ գաղթական ընտանիքների թիւը 300 է հաշւում, դրանց մի մասը Գանձակում մեռնում է, մնացածը փախչում է Ոսկանապատ։ Բայց նրանց Գէտաշէն գալու մասին Րաֆֆին ոչինչ չէ ասում։ Որ գետաշենցոց մեծ մասը Ջրաբերդից գաղթածներ են, այդ հաստատվում է և նրանով, որ պաշտօնական մի քանի թղթերում այդ գիւղը մինչև օրս էլ անուանվում է նաև Ջրաբերդ։  

Գետաշեն

  Ժողովուրդը պարապում է երկրագործութեամբ, մասամբ և մեղուաբուծութեամբ։ Գետաշենցիք վարելահողի պակասությիւն են զգում։ Հողի քչութիւնն է պատճառ, որ գետաշենցիք՝ ընդհանրապէս վերցրած, քիչ չքաւոր դրութեան մէջ են գտնվում։

  Գիւղում կայ երկու դպրոց՝ մեկը արքունական, միւսը հայոց եկեղեցական - ծխական։ Այդ դպրոցները յաճախում են և Գետաշէնի շրջակայքում գտնվող Սուլուկ, Հաջի-շէն և Ղարաբուլաղ հայ գիւղերի երեխաները։Արձակուրդների պատճառով դպրոցների մասին մանրամասն տեղեկութիւններ չը կարողացանք ձեռք բերել։

Բռնազավթված Գետաշենի ս.Մարիամ աստվածածնի եկեղեցին մեր օրերում

  Գիւղն ունի երկու եկեղեցի։ Այդ եկեղեցիներից փոքրի մէջն է գտնվում Րաֆֆիի “Խամսայի Մէլիքութիւնների” մեջ յիշած գրչագիր գեղեցիկ աւետարանը։ Այդ աւետարանը մագաղաթեայ է, կազմը արծաթից և քանդակագործած․ գրողն է մի ոմն Նիկողայոս։ Գրված է երկաթագիր տառերով “ի հայրապետութեան հայոց տեառն Յակոբայ …. Ի թագաւորութեան Պարսից Շահ-Սէփին և Նախիջևանայ խանի Ալղուլի”։ Շահ-Սէփին Շահ-Աբաս մեծի թոռն էր։ Առաքել վարդապետ Դավրիժեցու ասելով, Շահ-Սէփին թագաւորել է 37 տարի (1629-1666 թւականը)։ Ուրեմն աւետարանը այդ ժամանակւայ ձեռագիրներից է։ Այդ աւետարանը մի ժամանակ գերի է ընկնում։ Գերութիունից նրան թափում է Ջրաբերդի Մէլիք-Իսրայէլեան Մէլիք-Հաթամ մեծը 1753 թուականին։

Բռնազավթված Գետաշենը մեր օրերում

  Գետաշէնը Գանձակի գաւառում յայտնի է իր “գիւլիւմ” ասողներով։ Գիւլիւմն ասում, կամ, աւելի ճիշդն ասած, երգում են Վարդավառի նախընթաց գիշերը։

(կը շարունակվի)

Մաս 1-ինը նայեք այստեղ
Մաս 3-րդը նայեք այստեղ
Մաս 4-րդը նայեք այստեղ