Արտաշատի զորամաս: Առաջին տպավորություններս

Նախորդ անգամ նկարագրել էի սբոռնի պունկտում (հատուկ չեմ շեշտում զինվորական հավաքակայան, որովհետև դա սբոռնի պունկտ է ամեն ինչով) հայտնվելու դրվագները:
Գիշերը երեքին, երբ ՊԱԶ-իկով հասանք զորամաս, զինվորները արդեն քնած էին: Հիշեցնեմ, որ խոսքը 1997 թվ. նոյեմբերի 13ի մասին է:

Արտաշատի զորամասի մեր 2-րդ վաշտը ամենախիստն էր, քանի որ և վաշտի ավագը` Կարենը և հրամանատարը` Ջամբոն, Արցախյան պատերազմի ամենաթեժ կետերում էին եղել, վիրավորվել էին, և զգացվում էր հետագայում, որ ի սրտե մտահոգ են կարգուկանոնի և որակի համար:
Ամենակարևորը` նրանք մտահոգ էին զինվորի համար: Ինչը ես հետագայում չհանդիպեցի  Արմավիրի բրիգադի մեր շատ հրամանատարների մոտ:

Զինկոմիսարիատների պարկետային փոխգնդապետերից և մայորներից հետո, այստեղի սպաները այլ որակի էին: Դա զգացվեց հենց առաջին վայրկյաններից: Նրանք ընդունեցին մեզ ինչպես հարազատներին:
Անմիջապես պահեստից մեզ տվեցին նոր զինվորական հանդերձանք, բոլորս գնացինք բաղնիք:
ժամանածների մազերը պետք է շատ կարճ կտրվեին, թեև արդեն ուշ ժամ էր:
Հին ծառայողները իրենք կտրեցին մեր մազերը և յուրաքանչյուրը նորակոչիկ հավաքեց իր կտրված մազերը:
Կային տղաներ, որոնք հրաժարվեցին դա անել, "Իսկ ով պետք է դա անի քո տեղը?"  հարցից հետո, տեղի տվեցին:

Մեր քաղաքացիական հագուստները, ձեռքի ժամացույցները, մատանիները  և այլ թանկարժեք իրերը ավագ Կարենը հավաքեց, առանձնացրեց պահարանում, որպեսզի առաջին հնարավորության դեպքում փոխանցի մեր բարեկամներին:
Կարենը և ավագ զինվորները բոլորիս հետ խոսեցին, ով ով է, որտեղից է և ինչով է զբաղվել: Երբ իմացավ, որ 20 օր դեռ չկա, որ ամուսնացել եմ և ապօրինի բերել են բանակ, ասաց, որ գիշերները ինձ կթողնի որ գնամ տուն, որպեսզի մեղրամիսը այստեղ զորամասում տղաների հետ չանցնի: Կատակ էր իհարկե, բայց մարդկային:

Կարենը կռվել էր իմ հայրենի Սառցաշեն-Բուզլուխում: Գիտեր այնտեղի տեղանքը, մեր գյուղի կռվող տղաներին, տեղանունները: Հենց սկզբից ես հարգանքով լցվեցի նրա նկատմամբ: Որքան հիանալի կլիներ, որ հայկական բանակի սպաները և ենթասպաները այսպիսին լինեին: Կարենի պես:

Թեև նոյեմբերի 13ն էր, բայց արդեն բավականին ցուրտ էր: Դեռ ձմեռային հանդերձանքին անցնելու միասնական հրաման ՊՆ-ից չէր եղել, դա պետք է լիներ դեկտեմբերի առաջին տասնօրյակում:
Իսկ սա նշանակում էր, որ մեր հագուստը, անկողնային պարագաները բարակ էին, ամառային: Նորակոչիկներին սակայն տվեցին ծածկոցներ, որ չմրսեն միակ բարակ սավանով ծածկվելուց:

Սենյակը, ուր զինվորները քնում էին, իդեալական մաքուր էր: Կար հեռուստացույց, ամեն մահճակալի կողքը իր փոքրիկ պահարանը, որտեղ դրվում էին սանր, սափրվելու պարագաներ, ատամի խոզանակ, պոդշիվներ և այլն:

Առավոտյան ժամը 6.00-ին "վեր կաց" հրամանն էր: Ֆիզիկական նախապատրաստությունից հետո` վազք, մարզանք, լվացվել, հետո առավոտյան ճաշարանի ժամ:
Շատերը սկզբում չէին ուտում անսովոր զինվորական ուտելիքը` 20 գ կարագը, պանրի փոքրիկ կտորը, 1/3 բոքոն հացը և ալյումինե բաժակով թեյը: Ցերեկը տապակած կաղամբ էր, ապուր, կամ կարտոֆիլի շիլա, երեկոյան ինչ-որ փլավ, թեյ:
Կանցնի քիչ ժամանակ և նորակոչիկները կընտելանան այդ ուտելիքին` "Ես սոխ չեմ ուտում, կանաչի չեմ ուտում, սև հաց չեմ ուտում"  քաղաքացիական կյանքի կայֆերը ստեղ չէին անցնում:
Չծառայածները մինչև կյանքի վերջ դեռ տառապում են այդ չեմ-ուտումներով: Զինվորը ամեն ինչ ուտում է:

Առաջին օրվանից զգացվեց մի դրվածք, այն է` հին զորացրվող զինվորների հանդեպ կար ինչ-որ հիացմունքի և պաշտամունքի, հարգանքի հասնող վերաբերմունք: Եվ սպաների և զինվորների կողմից: Նորակոչիկները ունեին նաև խանդի զգացմունք. չէ որ նրանք նոր են եկել, իսկ սրանք արդեն շուտով տուն են գնում.....

Ամենաանսովորը` երկարաճիտ սապոգներն էին իրենց պորտյանկեքով: Պետք էր դեռ սովորել, թե ինչպես ոտքը փաթաթել դրանց մեջ, որպեսզի սխալ ծալքերը քայլելուց չվնասեն ոտքը:
Սխալ կապողները ուղղակի մի քանի օրից քայլել չէին կարողանում: Ոտքերը անասելի հարվում էին:

Վաշտի ավագը` Կարենը, ի սկզբանե բոլորին հայտարարեց, որ "գողական օրենքներ այստեղ չկան և չեն լինելու: Որևիցե մեկի ծնողը հանկարծ չգա և իրեն հացի չկանչի": Քանի որ, ինչպես ինքը ասաց, "երբ հայերը մեկի հետ հաց են կիսում, ապա ակնկալում են թե ամեն ինչ արդեն կարելի և թույլատրելի է: Բոլորը պետք է կատարեն հրամանները և իրենց պարտականությունները":
Ամենահամառներին նա անձամբ էր տանում զորամասի զուգարան: Ինքը մաքրում էր բահով այն և մեկնում բահը նորակոչիկին: Վայ չլսողին ...... Վայ:

Հարաբերությունները նորմալ էին: Չկային կռիվներ և ահաբեկում, ինչը հետագայում տեսա, որ կար Արմավիրի զորամասում: Դրա մասին դեռ կգրեմ հետո: Սար ու ձոր էին այս երկու զորամասերը:

Երգերի ուսուցում, կանոնակարգերի բացատրում, քայլել, փորձի փոխանակում, թե ինչպես պետք է ծառայել, որ և քեզ հեշտ լինի և մյուսներին:
18 տարեկան քյավառցի, կիրովականցի սերժանտները բացատրում էին, մեզ` բարձրագույն ավարտած, որոշներս` գիտության թեկնածուներ, ամուսնացած, սպայի քննությունները հանձնած, 6 ամիս զինվորական ամբիոն հաճախած և ավարտած, երկամսյա զորահավաք անցածներիս հանրահայտ բաներ, որ ոչ միայն գիտեինք այլ ամաչում էին ուղղակի, որ իրենց սխալներն էինք մատնանշում: Քանի որ այդ կապի սարքավորումները, որ պետք է անցնեինք` մեզ արդեն հայտնի էին:

Այդ ամենը ես գիտեի: Դեռ մի քանի ամիս առաջ, պետական համալասարանի զինվորական ամբիոնում, և Քանաքեռի երկամսյա հավաքում դա անցել էինք, էլ չասած դպրոցի ՆԶՊ դասերի ժամանակ ստացած գիտելիքները:

Զորամասի հրամանատարը երբ իմացավ մեր սպաների, որպես զինվոր զորակոչելու պատմությունը -  չհավատաց: Իրոք անկարելի էր պատկերացնել այդ կարգի ապօրինություն: Սակայն փաստաթղթղերի հետ ծանոթանալուց հետո, նա առանձին բոլորիս հետ խոսեց: Եվ ասաց, որ կկապնվի ՊՆ ղեկավարների հետ, պարզելու եղելությունը:
Երևի նրա միջամտությունն էր, որ դեկտեմբերի 8-ին, մենք մեր սիրելի Արտաշատի զորամասից նորից հայտնվեցինք Չարբախի հավաքակայանում, երկրորդ անգամ: Այնտեղ էին բերվել տարբեր զորամասերից այդ 44 սպաները, որոնց պետք է ուղարկեին Արմավիրի ուսումնական բրիգադ:
Դա կնկարագրեմ հաջորդ անգամ:

Մենք հեռացանք մեր սիրելի դարձած Արտաշատի փոքրիկ կապի գումարտակից: Դեպի մեծ` մի քանի հազարանոց Արմավիրի ուսումնական բրիգադ:

Բանակ. Չարբախի հավաքակայան

Դուք եղել եք երբևէ ռազմական հավաքակայանում? Սբոռնի պունկտում, ինչպես ասում են հայերը:
Մարդ կա կյանքում մեկ անգամ էլ չի եղել այնտեղ, իսկ ես երկու անգամ եմ եղել այնտեղ: Ոնց? Դե լսեք:

Ես գրել եմ արդեն, թե ինչպես 44 սպաներիս անսպասելի - մեկ գիշերվա մեջ, 37 թվականի հանկարծակի աքսորների պես, առավոտ լույսով, առանց ծանուցագրի, տարան հայկական բանակ: Որպես զինվորներ:

Մեծն Սպարապետը, ով ՊՆ նախարար էր այդ տարիներին, հայոց բանակի շտաբի պետ Միքայել Հարությունյանը, ԱԺ պաշտպանության հանձնաժողովի նախագահ Վահան Հովհաննիսյանը - բոլորը տեղեկացված էին ապօրինության մասին: Ու լռում էին: Որովհետև մասնակից էին այդ ամենին:
Հրամանը արձակվել էր գիշերը և ի կատար ածվել նույն առավոտյան:

Հիմնավորում էին թե փող չկա բյուջեում, որպեսզի մեզ սպայական աշխատավարձ տան, կացարանով ապահովեն, այդ պատճառով էլ զինվոր են զորակոչում:

Հավաքակայանում մենք անցանք բուժզննում ասածը:

Արյունը նորակոչիկներից ընդունում էին հետևյալ կերպ: Հասարակ` սովետական ճաշարանների, Общепит ափսեների մակերեսը ֆլոմաստերով տրոհել էին 8 մասի, համարակալել դրանք, և մեր մատից արյունը քսում էին ութ հատվածներից որևէ մեկի վրա: Որպեսզի հետազոտեն:

Հետո մեջքից մեզ սրսկեցին: Տղաները պնդում էին, որ դա հայտնի բոռով թեյի փոխարեն է հիմա արվում: Դե հասկացաք: Որ մի կես տարի որևէ այլ բանի մասին չմտածենք: (no sex)

Բայց ամենազավեշտալին "համահայկական ձեռք գցող" սեռավարակաբան բժիշկն էր: Բոլոր նորակոչիկները մերկ կանգնում էին կողք կողքի, իսկ այդ բժիշկը հերթով մոտենում էր տղաներին և շոշափում էր յուրաքանչյուր զինվորի եղած-չեղածը: Հատ-հատ:
Ես ճիշտն ասած այդ պահին Օսվենցիմը պատկերացրեցի: Ինչ-որ մի բան նման էր:

Իսկ ներսում` սպասասրահում մի խառնաշփոթ կերուխում էր:
Բոլոր նորակոչիկները իրենց ճանապարհի տուլիկները փռել էին սեղաններին:
Ոչխարի պանրի, խորովածի, քյաբաբի, քյուֆթայի, խաշլամայի, թթվի, հացի, տարատեսակ մրգերի, հյութերի շշերի, լավաշի բազմություն: Մի խոսքով էս ամենը միևնույնն է զորամաս չէին թույլ տալու տանել և ինչ ուտեին ուտեին: Մնացածը շուտով պետք է թափվեր: Տղաները ասում էին. "Կերեք, մեկա էսա թողնելու ենք գնանք:"

Ժամանակ առ ժամանակ ներս էր մտնում մի ենթասպա ու անուններն էր կարդում` հաջորդ ավտոբուսով գնացողների:

Իմ ձեռքին կար պապիկիս նվեր ոսկեզոծ ժամացույցը, որը 5-րդ դասարանից ձեռքիս էր, չէի հասցրել հանել ձեռքիցս, այնքան անսպասելի տնից ինձ տարան տականքները:
Ժամացույցս տվեցի հավաքակայանում ծառայող տղաներից մեկին, նա փոխանցեց դրսում սպասող ծնողներիս, հետ բերելով մի պատառիկ նամակ, որ ստացել են իրը:

"Ամենաբախտավորները", ով մի քիչ կյաժ էր, ու ռուսերեն գիտեր` ընկնում էին սահմանապահ  ռուսական զորամասեր: Տղերքը շատ ուրախ էին, քանի որ կարգուկանոնը այնտեղ անհամեմատելի էր հայկական զորամասերի հետ, և ծառայության ժամկետն էլ էր կարճ` ընդամենը մեկ տարի, մեր երկուսի փոխարեն: 

Վերջապես կարդացին և մեր անունը: Ասացին գնում եք Արտաշատի կապի գումարտակ:

Նստեցինք մեր դեղին ՊԱԶ-իկը և ուղևորվեցինք դեպի անհայտություն:
Որի մասին կգրեմ մյուս անգամ:

Նոյեմբերի 13-ին մեզ հավաքակայանից տարել էին Արտաշատ, բայց քանի որ մեր ծանոթ-բարեկամները աղմուկ էին բարձրացրել` կատարված անօրինականության մասին, ապա

բանակային տիրակալները որոշել էին մի փոքր շտկում անել, մեզ` տարբեր զորամասերով սփռված 44 նախկին սպաներին, իսկ այսօր արդեն զինվորներին, հավաքել մի զորամասում:

Այդ պատճառով, 1997 թ. դեկտեմբերի 8-ին մենք նորից հայտնվեցինք Չարբախի հավաքակայանում, որպեսզի բոլորիս տեղափոխեն Արմավիրի ուսումնական բրիգադ:

Գնդապետ Մուրադ Կիրակոսյանը անձամբ եկել էր հավաքակայան, որպեսզի ուղեկցի Արմավիրի զորամաս, ուր ինքը բրիգադի հրամանատարն էր:

Բայց դա հետո կնկարագրեմ:

Երկու գարնանային գույն Աբովյան փողոցում

Աբովյան փողոցում մի հատված կա, Սայաթ-Նովա խաչմերուկից քիչ վերև, որտեղ փողոցը իր բնական լայնքն ունի և չի աղավաղված գետնի տակ և գետնի վրա խցկած անճոռնի կաֆե-կառաոկե բունկերներով:

Հենց այստեղ կողք կողքի երկու ոչ սովորական ծառեր են աճում:
Թվում է թե աննկատ, հասարակ երկու ծառեր են: Այդպիսիք հարյուրներ, հազարներն են:

Սակայն այս զույգ ծառերի առանձնահատկությունը ի հայտ է գալիս տարվա մեջ ընդամենը մեկ շաբաթ: Երբ նրանք ծաղկում են:

Երկու ընկեր ծառեր ծաղկում են միաժամանակ, բայց տարբեր երկու գույներով: 2013, 2014, 2015 թվականների նկարները ներկայացնում եմ Ձեզ:

Ահա նրանք 2013-ին`

2013

2013

2013

2013

Ահա նրանք 2014-ին`

2014

2014

2014

2014

2014

Եվ ահա նրանք 2015-ին`

2015

2015

2015

2015

2015

2015

Միգուցե շատերը անտարբեր են անցնում այս հրաշքի կողքով: Բայց ես արդեն երեք տարի հիանում եմ այս գեղեցիկ գունեղ զույգով:

100 ամյակ

Երեկ ապրիլի 25-ի երեկոյան երեխաներիս հետ գնացի Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր:
Մարդկանց հոսքը դեռ բավականին մեծ էր`

Կիևյան կամրջի վրա խցանումներ էին:
Գետնանցման տակ ծաղիկների բազար էր` սկզբնամասում կակաչը և մեխակը 100 դրամ էին առաջարկում, իսկ ելքի մոտ բոլորի մոտ գները արդեն 150 դրամ էին: Մարդկանց խիտ ընթացող հոսքը թույլ չէր տալիս իհարկե վերադառնալ և այն 100 դրամանոց ծաղիկներից գնել:
Մարդիկ 100 ամյակը վերածեցին հզոր բիզնես կամպանիայի: Անմոռուկներ, գրիչներ, ծաղիկներ, ֆիլմեր, համերգներ, արտասահմանյան այցեր, ֆորումներ, գրքեր, ....
Իսկ առաջ, անկախության սկզբի տարիներին, ծաղիկները անվճար էին բաժանում մարդկանց, երթուղային, քաղաքային, մասնավոր տրանսպորտը անվճար էր այդ օրը: Բայց դա առաջ էր: Հիմա Հայաստանը ավելի ապահով է:

Ի տարբերություն նախորդ տարիների մաքրությունը իդեալական էր: Ամենուրեք աղբարկղներ էին, Sanitek-ի աշխատակիցները բառացիորեն ամեն քայլափոխին, մարդկանց հետևից մաքրում էին: Բայց դե մարդիկ հո նույնն էին: Անխնա թափում էին, որ էս խեղճերը հետևներից մաքրեն:

Անմար կրակի մոտ ուղղակի արմագեդոնի տեսարան էր:
Մարդիկ ծաղիկը ձեռքում մեկնած սելֆիներ էին անում, խմբով կանգնած նկարվում էին, մյուսներին անգամ ծաղիկ դնելու հնարավորություն չտալով: Անգամ մարդ կար, որ կադրը լավ չէր ստացվում, ծաղիկը հետ էր վերցնում ու նորից նկարվելով դնում, ավելի լավ կադրի համար:
Աշխատեցի արագ դուրս գալ: Տեսարանը զզվելի էր:

Այսօր արդեն ապրիլի 26ն է:
Շատ ուրախ եմ, որ ապրիլի 23,24,25,26 ոչ աշխատանքային ցեղասպանական օրերը վերջացան: 
Ուրախ եմ, որ անմոռուկային հիստերիան վերջացավ: Ուրախ եմ, որ 1-ին դասարանցի երեխեքին լացակումած պատմություններ չեն պատմի խեղկատակ ուսուցիչները ու չեն խեղճացնի, թույլ մարդու ոգի չեն ներարկի էդ փոքր երեխաներին: Ուրախ եմ, որ այլևս դրոշ չեն վառի, ինքնաբավարարվելու համար: Ուրախ եմ, որ աշխարհի առաջին էջերից սպանված մարդու կերպարով հանդես չենք գա:

Ապրիլի 23-ին սրբադասեցին 1.5 միլիոն հայերին, և կառավարությունը այդ օրն հայտարարել էր ոչ աշխատանքային օր:
Ոչ աշխատանքային դարձնելու հիմնավորումը լրիվ տեղավորվում էր անտրամաբանական կառավարության և կազմին և բովանդակությանը`
"Որոշման ընդունումը պայմանավորված է Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա կապակցությամբ ս.թ. ապրիլի 23-ին Մեծ եղեռնի նահատակների սրբադասման արարողության անցկացմամբ:"
Էջմիածնում, այլ ոչ թե Երևանում, երեկոյան ժամը 18.00-ին, այլ ոչ թե կեսօրին, ապրիլի 23-ին սրբադասման արարողություն պետք է սկսվեր, ու այդ պատճառով առավոտյան 9.00-ից Երևանում, Գյումրիում, Վանաձորում, .... ոչ ոք չպետք է աշխատեր:

Այն, որ ոչ բոլոր զոհվածներն էին քրիստոնյա, կամ ոչ բոլորն էին սպանվել` որոշները իքնասպանվել էին, որպեսզի դահիճների ձեռքը չընկնեն, ու էն որ իքնասպաններին ոնց-որ եկեղեցին չի ընդունում, ուր մնաց սրբացնելը ոչ մեկ չքննարկեց անգամ: Բայց մեկա Բենտլիի սիրահար եպիսկոպոսը անձամբ կարդաց սրբադասման տեքստը և բոլորին սուրբ դարձրեցին:

Ապրիլի 24-ին մինչև 13.40 բնակչության հոսքը դեպի Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր փակ էր:
ԿՎՆ-ից դուրս եկած, մեծացած տղերքը շատ 'հզոր' միտք էին հղացել: Սև բուծիկ էին տնգացրել հենց Ծիծեռնակաբերդի կանաչ ծածկի վրա, ու սովորական պանիխիդայի ձևով 100 ամյակի արարողություն էին անում: Նույն ձևով, ինչպես ամեն օր, աստված հեռու տանի, որևէ մահացածի կապակցությամբ ժամը 6-ին լինում է քաղաքի տարբեր հոգեհանգիստների ժամանակ: Բարեկամները կանգնում են, ու մարդիկ մոտենում ցավակցում, անցնում գնում են:

100 ամյակին ՀՀ նախագահը և նրա տիկինը նույն ձևով կանգնած էին Ծիծեռնակաբերդի ճանապարհին, և 5 րոպեն մեկ մի դեսպան կամ ներկայացուցիչ էր մոտենում նրանց, ցավակցում և գնում նստում պալատկայի մեջ:

Եկել էր ընդամենը 4 նախագահ: Կիպրոսի նախագահը, Սերբիայի Դոդիկը (դա ազգանունն է նրա), Օլանդը, Պուտինը:

Օլանդի հիմնական միտքը սա էր, որ
"Ցեղասպանությունը հիշելը չի նշանակում դատավարություն սկսել, դա նշանակում է հարգանքի տուրք մատուցել զոհվածների հիշատակին, որպեսզի այլեւս երբեք այդ ողբերգությունը չկրկնվի:"
Մարդը ասում է, որ հարգանքի տուրք է մատուցում ու վերջ: Ոչ մեկին ոչ պետք է դատել , ոչ պատժել: Սա մեսիջ էր հատկապես Հայաստանին, որ միջազգային դատարան է ուզում ներկայացնի այս հարցը: Հիշում ենք, որքան լուրջ այս հարցը քննարկում էր Աղվան Հովսեփյանը:

Պուտինն էլ ասաց, որ Ռուսաստանում արդեն երեք միլիոն հայ է ապրում: Նախորդ անգամ նա ասել էր 2.5 միլիոն:

В сотнях российских городов, хочу это подчеркнуть, дорогие друзья, – в сотнях российских городов пройдут более двух тысяч поминальных мероприятий. В них примут участие не только представители многочисленной армянской общины России, насчитывающей около трёх миллионов человек, но и десятки тысяч людей других национальностей.

Քանի որ Պուտինը ևս եկել էր, Բակո Սահակյանը կորել էր Սերժ Սարգսյանի կողքից: Երևի Պուտինի կողքը կանգնելը անընդունելի էր:
Չէ որ "Այդպիսի բան չի եղել և չի էլ կարող լինել, որովհետև Ղարաբաղը գոնե մեր օրենսդրությամբ, գոնե մեր պատկերացումներով Հայաստանի մաս չէ այսօր կազմում" ու անկախ երկիր չէ: Հատկապես Պուտինի ներկայությամբ:

Ամենազիլ իրադարձությունը իհարկե System of a down խմբի փառահեղ ելույթն էր:
Թանկյանը ասաց.
Հայաստանի Հանրապետության կառավարության պարտականությունն է՝ ընդունել իրավահավասար քաղաքացիական հասարակության սկզբունքները, ազատվել շրջապատող համակարգային անարդարությունից և դադարեցնել բնակչության արտագաղթը, որ այժմ տեղի է ունենում:

Վսյո, էլ չեմ գրում:
Պրծանք, լավ էր