Արցախի վրա 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը կատարեց լայնածավալ հարձակում, գրավեց իր ասելով մոտ 90 դիրք, բազմաթիվ բնակավայրեր, տեղահանված հայ բնակչությունը կենտրոնացավ Ստեփանակերտի օդանավակայանի տարածքում, որը ռուս խաղաղապահների հսկողության ներքո էր։
Ռուս խաղաղապահները դիտորդների դերում էին, այն ժամանակ, երբ ադրբեջանցիները հարձակումներ էին գործում Արցախի հայկական բնակավայրերի և դիրքերի վրա։
Հարձակումից շաբաթներ առաջ ռուս-հայկական դիվանագիտական փոխհրաձգություն էր՝ Լավրով, Զախարովա, Պեսկով, Պուտին մի կողմից, Փաշինյան, Ալեն Սիմոնյան, Արմեն Գրիգորյան մյուս։
Այն պահից, երբ Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանի առաջարկով Արցախի ԱԺ նախագահ ընտրվեց դաշնակցական Դավիթ Իշխանյանը ես արդեն սկսեցի ակնհայտ զուգահեռներ տեսնել 1992 թվականի Շահումյանի հանձնման և ներկա օրերի միջև։
Այս համեմատությունը նրանց համար է, ովքեր տարիքի բերումով տեղյակ չեն 30 տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձություններից։
Շրջափակում
Շահումյանում շրջափակումը սկսվել է 1989 թվականի օգոստոսից, երբ Շահումյանի շրջանային խորհուրդը 1989 թվականի հուլիսի 26-ին որոշում էր ընդունել Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզին միանալու վերաբերյալ։
Շահումյանի շրջանի շրջափակումը տևել է 3 տարի, 1000 օր, մինչև շրջանի հանձնումը թշնամուն։
Միակ կապը արտաքին աշխարհի հետ ուղղաթիռներն էին, որոնց թռիչքները սահմանափակ էին ու վտանգավոր, կործանման դեպքերը շատ շատ էին։ Կար նաև ցամաքային ճանապարհ դեպի ԼՂԻՄ, բայց ինքը Արցախը ևս շրջափակման մեջ էր, Լաչինի միջանքցը ազատագրվել էր շատ ուշ՝ 1992 թվականի մայիսի 18-ին։
Շահումյանը սակայն սովի չի մատնվել՝ այդ օրերի իշխանության ճիշտ քայլերի շնորհիվ, երբ գյուղացիներին բաժանել էին լրացուցիչ մշակման հողեր։
Արցախում շրջափակումը սկսվել է 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ից։ Օդային կապը ի սպառ բացակայում էր, քաղաքային բնակչությունը ավելի ծանր վիճակում էր հայտնվել քան գյուղականը։
Գյուղական բնակչությունը ևս ոչ միշտ էր հող մշակում և օգտվում էին բանջարեղեն վաճառող կրպակներից։ Այդ պատճառով Արցախի շրջափակումը ավելի ծանր էր։
Խաղաղապահներ
Շահումյանում սովետական զորքը սկզբնական շրջանում կատարել է զսպող ֆունկցիա։ Տեղական բնակչության և նրանց միջև բարյացակամ վերաբերմունք է եղել։
Սակայն 1991 թվականի ապրիլին Կոլցո-Օղակ գործողության սկսելուց նրանք կամ դիտորդի կամ մասնակիցների (օրինակ Ազատ, Կամո, Գետաշեն, Մարտունաշեն) դեր էին ստանձնել ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ի պատժիչ գործողությունների ժամանակ։
ԼՂԻՄ-ում և հարակից հայկական շրջաններում հայաթափվել էր 24 հայկական գյուղ։
Պատրվակը անձնագրերի ստուգումն էր, որպեսզի գյուղերում հայտնաբերեն ոչ տեղաբնակ հայերին, այսինքն հայաստանցի ֆիդայիններին։
1991 թվականի հուլիսի 4-ից արտակարգ դրությունը վերացվեց Շահումյանում և ռուս զինվորները առանց նախազգուշացման հեռացան։
Հուլիսի 13-14-ին ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ը գրավեց Բուզլուխ, Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերը։
Որևէ մարդասիրական մատակարարումներ խաղաղապահները Շահումյանում երբեք չեն իրականացրել, ուղղաթիռային կապով այն իրականացվում էր Շահումյան-Գետաշեն Հայրենակցական միության միջոցով։
1992 թվականի հունիսի 13-14-ին Շահումյանի վրա հարձակվել էր Գյանջայում տեղակայված ռուսական 23-րդ մոտոհրաձգային դիվիզիան, 104-րդ դեսանտային դիվիզիան, ավելի քան 100 տանկերով, Գրադ կայաններով, ՍՈՒ ռազմական ինքնաթիռներով։ Շահումյանի վրա հարձակմանը մասնակցել է նաև ռուսական 328-րդ գվարդիական պարաշյուտային գունդը՝ այժմ պատվավոր պաշտոնաթող գեներալ-գնդապետ և Ռուսաստանի Պետդումայի պատգամավոր, Ռուսաստանի Ազգային հերոսի կոչում ստացած Վլադիմիր Շամանովի հրամանատարությամբ: Շահումյանցիների նկատմամբ կիրառվել էր նաև քիմիական զենք, որի մասին վկայություններ են տվել Ներքինշենի և Վերինշենի բնակիչները։
Արցախում խաղաղապահները հայտնվեցին 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությամբ։ Նրանք դիտորդի դեր էին ստանձնել Խծաբերդ, Հին Թաղեր, Փառուխ գյուղերի գրավման ժամանակ ադրբեջանցիների կողմից։
Խաղաղապահները դիտորդի դեր էին ստանձնել Արցախի շրջափակման օրից սկսած ու նաև չխառնվեցին 2023-ի սեպտեմբերի 19-ին, երբ Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում սկսեց Արցախի Պաշտպանության բանակի լուծարման ու զինաթափման նպատակով։
Քաղաքական իշխանություն
Շահումյանի շրջանում առաջին քարտուղարները, որոնք նշանակվում էին Բաքվից, միշտ եղել են հայեր։ 1988 թվականին, երբ սկսվեց ղարաբաղյան շարժումը, շրջանը ղեկավարում էր Միրզոևը, որը պարզ էր, որ կատարում էր Բաքվի հրամանները։
1989 թվականի հուլիսյան որոշումից հետո ժողովրդի աջակցությամբ նրան փոխարինում է Վլադիմիր Աղաջանյանը, ով կատարում էր Շահումյանի շրջանի գործկոմի նախագահի և կոմունիստական կուսակցության շրջանային կոմիտեի 1-ին քարտուղարի պարտականությունները։
1990 թվականի հունվարի 8-ին Վլադիմիր Աղաջանյանին, Շահեն Մեղրյանին, շրջանի մյուս ղեկավարներին ադրբեջանցիները պատանդ են վերցնում։
Նույնությամբ՝ Շահումյանի անկումից առաջ իշխանությունը դաշնակցական էր։ Այսօր ևս Արցախում, չունենալով ԱԺ-ում մեծամասնություն իշխանությունը հանձնվել է դաշնակ ԱԺ ղեկավարին։
Փախստականներ
Շահումյանցի փախստականներին ոչ բարյացակամ ընդունեցին Ստեփանակերտում։ Ազատագրված Շուշիում բնակվելու առաջարկին, նրանց պատասխանել էին․ Շուշին ինչ է անտեր է՞, որ շահումյանցիները գան ապրեն։
Շահումյանցիները ոտքով անցել են Մռավի լեռնաշղթան, ճանապարհին տալով մոտ 500-700 զոհ։
Սրա մասին ոչ մեկը՝ ոչ Արցախում, ոչ Հայաստանում, բացի մի քանի շահումյանցիներից չխոսեց։
Նրանց սկզբնական ժամանակ թույլ չէին տալիս լքել Արցախը։
Հայաստանում նրանց անվանում էին դավաճաններ, թե ինչու եք լքում Արցախը։ Բայց Արցախը ինքը օրհասական վիճակում էր։ Հանձնվել էր ԼՂԻՄ-ի մոտ 40 տոկոսը։ Ադրբեջանցիները մոտեցել էին Ստեփանակերտին։
Շահումայնցիների մարդկային ալիքը, հասնում է ազատագրված Լաչին, այնտեղ նրանց պատնեշ էր սպասում։ Լաչինի պարետը Պարույր Հայրիկյանն էր։ Նրա ջոկատները կաշառքներ վերցնելով՝ ոսկի, դրամ, գորգեր, բաց են թողնում մարդկանց դեպի Գորիս։
Հայաստանում փախստականի կարգավիճակ շահումյանցիները ևս չստացան։ Նրանց ասում էին վերադարձեք Արցախ։
Շահումյանցիները չմնացին Հայաստանում, մեծ մասը դուրս եկավ Հայաստանից։
Արցախցիները ունեն Հայաստանի անձնագրեր։ Ճիշտ է նրանց այդ անձնագիրը ունի սահմանափակ կիրառություն։ Այդ անձնագրով Հայաստանում չէր կարելի ստանալ հիպոտեքային վարկ, այդ անձնագրերը չէին փոխանակվում Հայաստանի անձնագրային բաժիններում, այլ միայն Արցախում։
Այս մարդկանց ոչ մի երկիր չի տալու փախստականի կարգավիճակ, քանի որ նրանք ՀՀ քաղաքացիներ են։ Դա արդեն տեսան շուշեցիները ու հադրութցիները, որոնց արտասահմանում փախստականի կարգավիճակ ոչ մի երկիր չշնորհեց։
Այդպես է լինելու նաև Արցախի մյուս բնակիչների հետ։
Պարտիզանական պայքար
Շրջանի հանձնումից հետո Հայաստանում շահումյանցիները ոչ տեղ ունեին, ոչ կարգավիճակ։ Նրանց ժամանակավոր կացարաններում կատարվում էր մարդաորս՝ զինկոմիսարիատների և ոստիկանության կողմից։
Եղնիկները օգտագործվել են Արցախի մյուս շրջանների շատ գյուղեր ազատագրելու համար, բայց բուն իրենց հայրենիքի ազատագրման հրաման նրանք այդպես էլ չստացան։
Արցախի ոչ մի շրջանում, ոչ Շուշի, ոչ Հադրութ, ոչ Քարվաճար և մյուս չստեղծվեցին պարտիզանական խմբեր։ Իսկ այսօր, երբ Ալիևը զինաթափում է Արցախի պաշտպանության բանակը, միակ զորամիավորումը, որը չի ենթարկվում Ստեփանակերտի զենքերը վայր դնելու հրամանին, դա Եղնիկների Քյոխն է։
Հայաստանի աջակցություն
Հայաստանից աջակցությունը պետք է տարանջատել տնտեսական և ռազմական։
Տնտեսական աջակցություն Հայաստանը Շահումյանին իրականացրել է։ Հայաստանի դեռ սովետական կառավարությունը ստեղծել է Շահումյան-Գետաշեն հայրենակցական միություն, որի միջոցով իրականացվում էին ֆինասնական և պարենային օգնությունը Շահումյանին և Գետաշենին։
Բլոկադայի պայմաններում դա իրականացվում էր օդային, ուղղաթիռային ճանապարհով։ Իհարկե եղել են ժամանակներ, երբ այդ կապը ևս Մոսկվայի հրահանգով փակվել է, բայց մեր ԽՍՀՄ պատգամավորների և շահումյանցի նվիրյալների շնորհիվ վերականգնվել է։
Ռազմական օգնությունը Հայաստանից իրականացվել է սկզբնական շրջանում ապակենտրոն տարբեր ֆիդայական ջոկատների տեսքով, որոնք անկազմակերպ էին, ենթարկվում էին տարբեր կենտրոններին, գործում էին բաժան-բաժան։ Հետո այդ ամենը կենտրոնացավ շրջանի ղեկավարության շուրջ։
Շահումյանում է զոհվել Հայաստանի ՊՆ առաջին միավորներից՝ հատուկ գնդի վաշտի հրամանատար, հետագայում Հայաստանի ազգային հերոս Ջիվան Աբրահամյանը։
Սակայն բազմաթիվ վկայություններ կան, որ շրջանի հանձնումից առաջ Հայաստանից եկած ջոկատները, նրանց հրամանատարները հետ են կանչվել կամ Հայաստան կամ ուղարկվել են Արցախի մյուս շրջաններ։
Հարձակման պահին այնտեղ համարյա ուժեր չկային, բացի տեղական կամավորներից և Հայաստանի հրամանը անտեսած որոշ ջոկատներից։
Կա հայտնի ձայնագրությունը, որտեղ Շահենը Մեղրյանը Վազգեն Սարգսյանից խնդրում է 30 տանկ, որպեսզի պահի շրջանը, նա խոստանում, սակայն չի ուղարկում։
Պաշտոններով գայթակղում
Շահումյանի անկումից հետո, որոշ շահումյանցիներ ստացան բարձր պաշտոններ պետական և ռազմական կառույցներում։ Ժողովրդի մոտ սկբնական շրջանում սա հույս էր ներշնչում, որ նաև Շահումյանի հարցը այդպիսով պետական ուշադրության ներքո է։
Այն պաշտոնյաները, որոնք պաշտոնավարման ընթացքում փորձել են կամ կատարել են ազգանպաստ քայլեր, Շահումյանի հարցը բարձրաձայնելու, օգնելու համերկրացիներին՝ կամ պաշտոնազրկվել են, կամ սպանվել։
Նույն հնարքը կատարվեց Շուշիի և Հադրութի հանձնումից հետո։ Սրա մասին պաշտոն ստացածները պետք է լավ իմանան։
Հայաստանին պատժելու ռուսական "պատճառները"
Այսօր ռուսները դա հիմնավորում են Փաշինյանով, ՀԱՊԿ-ին ճիշտ ձևաթղթով նամակ չգրելով, արևմտամետ լինելու հնարածին պատճառներով։
Փաշինյանին անգամ ԱՄՆ նախագահը չի ընդունել։ Որևէ համաձայնագիր արևմուտքի հետ կրթության, գիտության, ռազմական, տնտեսական ոլորտներում նա չի կնքել։ Հակառակը, նա ռուսական զորախմբի կազմում զորք է ուղարկել Սիրիա։
Ռուսական կողմը 5 միլիարդ դոլարի զենքը Ադրբեջանին է վաճառել Սերժ Սարգսյանի օրոք, ով մտավ և ԵՏՄ, և 90 տարով երկարաձգեց ռուսական բազաների Հայաստանում մնալու պայմանագրերը, և Օդային պաշտպանությունը լրիվ հանձնեց ռուսական կողմին, և հրաժարվեց Եվրոպայի հետ արևելյան համագործակցության համաձայնագրի ստորագրումից։
Այսօր ռուսները դա հիմնավորում են Փաշինյանով, ՀԱՊԿ-ին ճիշտ ձևաթղթով նամակ չգրելով, արևմտամետ լինելու հնարածին պատճառներով։
Փաշինյանին անգամ ԱՄՆ նախագահը չի ընդունել։ Որևէ համաձայնագիր արևմուտքի հետ կրթության, գիտության, ռազմական, տնտեսական ոլորտներում նա չի կնքել։ Հակառակը, նա ռուսական զորախմբի կազմում զորք է ուղարկել Սիրիա։
Ռուսական կողմը 5 միլիարդ դոլարի զենքը Ադրբեջանին է վաճառել Սերժ Սարգսյանի օրոք, ով մտավ և ԵՏՄ, և 90 տարով երկարաձգեց ռուսական բազաների Հայաստանում մնալու պայմանագրերը, և Օդային պաշտպանությունը լրիվ հանձնեց ռուսական կողմին, և հրաժարվեց Եվրոպայի հետ արևելյան համագործակցության համաձայնագրի ստորագրումից։
 |
| 1992 Շահումյան, 2023 Ստեփանակերտ։ |