Showing posts with label Մելիք-Բեգլարյան. Show all posts
Showing posts with label Մելիք-Բեգլարյան. Show all posts

October 24, 2021

Րաֆֆու նոթերը Հյուսիսային Արցախի մասին: Մաս 6

Խարխափուտ

Օգոստոսի 4-ին գուրս եկա Կարաչինարից: Անցնելով Գորանի գետը, մի վերստ առաջ գալով, հասա Խարխափուտ կոչված հայաբնակ գյուղը, որ զարդարված էր գեղեցիկ այգիներով: Այդ գյուղը գտնվում է նույն անունով ձորի բերանում, որի միջով ճանապարհը խարխափելով տանում է դեպի Գյուլիստան գյուղը: Այդ ձորը ձգվում է անտառոտ երկու լեռնային գոտիների միջով, որ բարձրանում են ճանապարհի աջ և ձախ կողմից: Ձորի միջով վազում է մի վտակ, որ գնալով խառնվում է Գորանի գետակին: 

Խարխափուտի վայրենացած այգիները։ Հեռվում Մռավն է




















Ճանապարհին պատահեց ինձ տեսնել
Մելիք Բեգլարի այգու տեղը: Հնձանի տեղը, դարավոր թթենիները, ընկուզենիները, տանձենիները և այլ պտղատու ծառեր, ծերացած, վայրենացած, դեռ մնում են: Այդ այգին ունի մի ռոմանական նշանակություն, երևելի մելիքի կյանքից, որովհետև այդ այգու մեջ էր պահում նա յուր Բալա անունով խասային:

Գյուլիստան

Շարունակելով ճանապարհը նույն ձորի միջով և կես ժամի չափ առաջ գնալով, անտառը վերջանում է, և ճանապարհը ընկնում է հարթ բարձրավանդակների վրա, որ զուրկ են անտառից: Այստեղ կան արոտատեղիներ և մշակած դաշտեր: Խաչի գատուկից անցնելով, ճանապարհը հետզհետե ցածանում է դեպի մի խոր ձոր, որի մեջ գտնվում է Գյուլիստան գյուղը: 

Մռավ լեռ
















Գյուլիստան գյուղը, որի անունով կոչվում է Գյուլիստանի մահալը, գտնվում է կարծես մի խոր կաթսայի մեջ, որի չորս կողմից բարձրանում են անտառապատ լեռներ, որպիսի են Գոգթափա, Կարմիր-խաչ լեռը, Ղազուն տուրմաշ և Մռավի շարունակությունը կազմող սարերը: 

Գյուլիստան գյուղը
























Գյուլիստան գյուղը հայաբնակ է, գտնվում է Ինջա կոչված գետակի մոտ: Ունի մի եկեղեցի, որ շատ հին չէ: Հին եկեղեցին ավերակ է, այժմ նույն գյուղացիները, որ նրա մեջ մկրտվել են, նրա սերունդը հազար անգամ համբուրել են, նրա մեջ պահում են իրանց ոչխարները: Զարմանալի մարդիկ են այդ գյուղացիները, նրանց մեջ կա և ծայրահեղ մոլեռանդություն և ծայրահեղ անկրոնություն, իսկ հաստատ ոչինչ չկա նրանց մեջ: 

Գյուլիստանի եկեղեցում գտնվում է մե հռչակավոր գրչագիր ավետարան, որ պաշտվում է ամբողջ գավառի ժողովրդից: Սկսյալ Գանձակից և ամեն կողմերից քաշում է նա յուր մոտ ուխտավորների բազմություն, և նրան վերաբերում են բազմաթիվ հրաշագործությունները: 

Գյուլիստանի եկեղեցին














Գյուլիստանում իջևանած լինելով գյուղի քահանայի տանը, ես խնդրեցի, որ ինձ տանե եկեղեցին և ցույց տա հիշյալ ավետարանը: Նա մեծ ուրախությամբ կատարեց իմ խնդիրքը, կարծելով, թե ես էլ ուխտավոր եմ: Մտանք եկեղեցին, նա իսկույն ծածկվեցավ շուրջառով և մի արկղի միջից դուրս հանեց մի ահագին կապոց և դրեց գրքակալի վրա: Այդ կապոցը ուրիշ ոչինչ չէր, եթե ոչ գույնզգույն թաշկինակներ մինը մյուսի վրա փաթաթած: Քահանան շարունակելով շարականը, մեկ-մեկ բաց էր անում թաշկինակները, որոնցից շատերը մետաքսից էին: Վերջապես, այդ բոլոր փաթեթների միջից հայտնվեցավ ավետարանը: Ես մոտեցա և համբուրեցի նրա կազմը: Հետո կամեցա բաց անել, որ նայեմ: Քահանան արգելեց, կիսաքաղաքավարի կերպով հասկացնելով, որ ինքը միայն կարող էր նրան բաց անել, իսկ մի աշխարհական մարդու մատները չպիտի շոշափեին այդ սրբությունը: Ես չհակառակվեցա, ասելով, որ նա բաց անե. ես միայն հեռվից կնայեմ: Քահանան յուր ձեռքով, որ շատ էլ մաքուր չէր, բաց արեց սուրբ գիրքը: Դա մի հասարակ գրչագիր ավետարան էր, հաստ թղթի վրա գրված, ոչ Գետաշենի ավետարանի գեղեցկությունն ուներ և ոչ նրա գրչության արհեստը: Պատկերները շատ տգեղ էին, այնուամենայնիվ ժողովրդի մեջ ավելի համարում և համբավ ստացած էր, քան թե Գետաշենի ավետարանը: Իմ որոնածը էր նրա հիշատակարանների մեջ մի պատմական տեղեկություն գտնել, այն ևս չգտա, որովհետև վերջին թերթերը քրքրված և պակաս էին:

Մյուս օրը վաղ առավոտյան ես ցանկացա տեսնել երկու հնություներ, որ Գյուլիստանի գյուղից շատ հեռու չեն: Դրանցից մեկն էր ս. Ամենափրկչի անապատը, իսկ մյուսը՝ Գյուլիստանի բերդը: Իմ հյուրընկալ քահանան, թեև մոտ յոթանասուն տարեկան մարդ էր, յուր ձեռքով ձին թամքելով, մի ձի էլ ինձ համար պատրաստելով, հրացանը ձգեց ուսին, ծտի նման թռավ նրա վրա և իմ առջևը ընկնելով, սկսեց առաջնորդել ինձ: 

Առավոտյան զով ժամանակն էր: Մենք գնում էինք ձորի միջով, որտեղից անցնում է արծաթի նման սպիտակ Աղ-սու կոչված գետակը: Այդ գետակի վրա պետք է գտնեինք Ամենափրկչի անապատը: Նա Գյուլիստանից մի և կես ժամու չափ հեռավորություն ուներ, այդ պատճառով ես չէի շտապում, հետաքրքրվեցա իմ տերտերիցս մի քանի տեղեկություններ հավաքել: 

— Տեր հայր, այս անտառում պտղատու ծառեր կա՞ն:

Նա գլուխը բացասական կերպով շարժում է, պատասխանելով, — օրհնած, ոչինչ չկա:

Մի փոքր անցնում ենք, տեսնում եմ հոնի, զկեռի, կաղինի, տանձենու և այլ պտղատու ծառեր:

—Տեր հայր, դու ասում էիր, որ պտղատու ծառեր չկան, այդ ի՞նչ է. տես, հոնի, զկեռի:

—Ո՞նց չկան, կան, հաճար կա:

Հաճարն էլ ես նոր լսեցի: — Հաճարը ի՞նչ են անում:

— Խոզերին են ուտացնում:

Այդ խոսակցության միջոցին տերտերը ինձ հեռվից ցույց տվեց Ամենափրկչի անապատը: Նա մանր առարկաների վրա, որպես էին պտուղները, ուշադրություն չէր դարձնում, խոշոր բաները ավելի շուտ էր տեսնում:

Ամենափրկչի անապատը, ինչպես ասացի, գտնվում էր Աղ-սու գետակի մոտ, ոչ այնքան հեռու Մռավ լեռից, մի անտառապատ ձորակի մեջ: Անապատի տաճարի շինվածքը կանգնած է չորս բոլորակ սյուների վրա, որ շինված են խամկուր քարից: Այդ տաճարը այժմ ամայի է. խաշնարած թուրքերը անասուններ են լցնում նրա մեջ. անասունների աղբը թանձրացած էր հատակի վրա: Տաճարից ոչ այնքան հեռու կա մի այլ շինվածք, ուր ապրում էր մի ժամանակ այնտեղի միաբանությունը: Դա էլ նույնպես անասնանոց է դարձել: Թե տաճարի և թե միաբանության բնակարանի բոլոր շինությունները դեռ մնացել են ամբողջ. կտուրների վրա բուսել են մացառներ և աճել են ահագին ծառեր: Անապատից մի քսան քայլ հեռավորության վրա գտնվում է մի փոքրիկ մատուռ, որ ուխտատեղի է. այստեղ դեռ թուրքերի անասունները մուտք չեն գործել, որովհետև դուռ ունի: Զարմանալի անհոգություն, թե ժողովրդի և թե մեր հոգևոր կառավարության կողմից. ահագին ծախքեր անելով, նախնիքը թողել են այդ սրբավայրերը: Այժմ նրանց որդիքը գոնե դռները քարով ամուր կպցնեին, բաց չթողնեին, որ թուրքերի անասնանոց դառնար: Անապատի ջրաղացի ավերակները դեռ մնում են: 

Նապատ վանքը















Այդ անապատի գավթում թաղված կան զանազան անձանց գերեզմաններ, որոնց թվում է Աբրահամ յուզբաշու գերեզմանը (որ գնաց Պետրոս Մեծի մոտ): 

Ես շտապում էի տեսնել Գյուլիստանի բերդը, որի մեջ ամրացած, հայոց մելիքները մինչև վերջին ժամանակները սարսափեցնում էին մահմեդականներին: Ամենափրկչի անապատից մի նեղ ճանապարհ անտառների միջով ուղիղ տանում է դեպի բերդը: Նա շատ հեռու չեր, ընդամենը պետք է գնալ մի երեք վերստ, որը հեռվից տեսա, իմ սիրտը սկսեց բաբախել: Ես տեսնում էի այն բերդերից մեկը, որի մեջ իմ վեպի հերոսները գործել էին: 

Գյուլիստանի բերդը














Այդ բերդի տեղը բնության հրաշալիքներից մեկն է: Մի ահագին սեպացած քարաժայռ բարձրանում է խոր ձորի միջից և այդ քարաժայռի գլխին շինված է բերդը: Որպես խրամատ ծառայում է նրան խոր անդունդը, որի միջով հոսող գետակը պտույտներ է գործում և այդ քարաժայռի երեք կողմից ոլորվելով, նրան թերակղզու ձև է տալիս: Մի կողմից միայն բարձր քարաժայռի ստորոտը միանում է ցամաքի հետ: 

Մռավ լեռը այստեղից ընդամենը մի երկու վերստ ճանապարհ է, բայց ես նրա գագաթը բարձրանալու բախտ չունեցա: Չնայելով իմ բոլոր թախանձանքին, ինձ առաջնորդող քահանան չկամեցավ ինձ հետ գալ, անդադար կրկնելով, թե մեզ կսպանեն: Եվ ոչ մի Գյուլիստանցի չցանկացավ ինձ հետ ուղեկցել, միևնույնը կրկնելով: Բանից դուրս եկավ, որ այդ բոլոր երկյուղը խաշնարած թուրքերիցն է, որ այդ լեռան ստորոտներում ցրված են: Զարմանալի բան է, Աֆրիկայում ճանապարհորդը ավելի ապահով է իրան զգում, քան թե այստեղ: 

Բայց որքան ես տեղեկացա ականատեսներից, թեև Մռավը հեռվից խիստ սրածայր է երևում, բայց նրա գագաթը բոլորովին տափարակ է, և բավական տարածություն ունի: Նրա գագաթի վրա կան երկու գերեզմաններ, որ հայոց ուխտատեղի է: Այդ գերեզմանները պատկանում են ճգնավորների, որոնք բնակվում էին այդ լեռան գագաթի վրա: Մինչև այսօր ցույց են տալիս նրանց ճգնարանները, որոնք ուրիշ բան չեն, եթե ոչ երեք ահագին քարեր միմյանց մոտ դրած և մի քար ևս դրած նրանց վրա որպես ծածկոց: Միջում մի մարդ միայն կարող է բնակվիլ: Այդ ահագին քարերի այսպես միմյանց վրա դրվիլը միայն հսկաների գործ կարող է համարվել: 

Մռավ լեռը Գյուլիստանից










Գյուլիստանից դուրս գալով, բարձրացանք Թոռուտ կոչված անտառապատ լեռների վրա: Այդ լեռները արժանի են իրանց անվանը, որովհետև, օդի մեջ, կարծես մի տեսակ նուրբ անձրև աննկատելի կերպով թորում է: Երկու ժամից հետո հասանք Թոռուտ գյուղը, որ կոչվում է նաև Յուղակեր: Այստեղ բնակվում են ոչ ավելի քան 15 հայ ընտանիք, որ գաղթական են Շուշվա կողմերից: Այդ գյուղը առաջ հայոց բազմամարդ գյուղերից մեկն է եղել, հետո ավերակ է դարձել, այժմ նորից այնտեղ բնակություն են հաստատել: 

Հիշյալ գյուղում փոքր-ինչ հանգստանալով, երբ նկատեցի տեղային անպիտան տանուտերը ձին ուշացնում է, ստիպվեցա այդ գյուղի մոտ իջևանած քոլանիներից մի ձի վարձել և շարունակել իմ ճանապարհը: 

Թալիշ

Թոռուտից դուրս գալով դարձյալ անտառների միջով շարունակելով մեր ճանապարհը, մեկ ժամ առաջ գնալուց հետո, իմ առաջնորդ քոլանին դարձյալ ընդհատեց տիրող լռությունը, ասելով՝ «Հիմա կտեսնենք այն տունը, որ ասում էինք»: 

Իմ սիրտը թնդաց ուրախությունից, ես պիտի տեսնեի Գյուլիստանի հին մելիքների պալատները: Ճանապարհը սկսեց ցած իջնել, դեռ ոչինչ չէր երևում անտառի ծառերը արգելում էին հեռվից մի բան տեսնել: Երբ բոլորովին մոտեցանք, երևաց սպիտակ պալատը: 

Պալատը շինված է ամբողջապես սպիտակ քարերից: Նա բաժանվում է երկու շինվածքների, մինը մյուսի հանդեպ, մեջտեղից ճանապարհ է անցնում: Հոռեկի բլուրի ստորոտում գտնվում է բուն պալատը: Ամբողջությունը քառակուսի ձև ունի. շրջապատի չորս անկյունները ամրացրած են չորս աշտարակներով: Գլխավոր դռնից ներս մտնելով բակը, դեպի աջ կողմը բոլորովին ողջ կանգնած են մի կարգ ընդարձակ սենյակներ. նրանց թիվը ութն է: Սենյակների առաստաղը կամարակապ է և գմբեթաձև: Գմբեթի գագաթից բոլորաձև երդիկ է բացված, որտեղից լույս է թափվում: Սենյակները ուրիշ լուսամուտներ չունին: Դրանց ձևը սյունեցու տան կատարելագործված ձևն է: Այդ մի կարգ սենյակների առջևը կա երկայն պատշգամբ, որ ծածկված է կամարներով, որոնք ամրանում են ութր հաստ սյուների վրա: Սյուները քառակուսի են, շինված քարից, որպես ամբողջ շինվածքը:

Մելիք Բեգլարյանների պալատը։ Գծ․ Ա․Ղուլյանի














Պալատի այդ կարգի սենյակները հարմարեցրած են բնակիչների բոլոր պահանջներին, բոլորի մեջ կան բուխարիներ. կա առանձին խոհանոց, նրա մոտ ստորերկրյա մառան, զանազան պահեստի տեղեր և այլն: Սենյակների դռները եկեղեցու դռների ձև ունին, քարե կշտանոցներով: Այդ կարգի սենյակները բոլորը մի հարկանի են և պահպանել են իրանց ամբողջությունը: Քարն ու կիրը, — այդ է նրանց բաղադրությունը. փայտի մի կտոր անգամ չկա նրանց շինվածքի մեջ: 

Մելիք Բեգլարյանների պալատի ավերակները Թալիշում














Այդ մի կարգ սենյակների հանդեպ կառուցված է պալատի մյուս մասը, որ բաժանվում է առաջինից երկայնաձև, քառակուսի բակով: Դա բաղկանում է մի ընդարձակ սրահից, որի երեսը բաց է և որը ծառայելիս է եղել ամառվա բնակության համար: Ըստ մեծի մասին այս տեսակ սրահներ ունենում են իշխանները, որոնք պարսից սովորության համեմատ, այնտեղ նստելով, դատավորություն են անում: Ժողովուրդը թակում, բաց օդի մեջ կանգնած է լինում, իշխանը սրահում նստած լսում է նրանց խոսքը և վճիռներ է տալիս: Սրահի երկու կողմերում կան գեղեցիկ սենյակներ, որոնք երեքհարկանի են եղել: Վերին հարկը քանդված է: 

Այդ պալատի հանդեպ, ճանապարհի մյուս կողմում, կա մի այլ առանձին շինվածք, որը յուր ընդարձակությամբ ավելի մեծ է, քան առաջինը: Որպես երևում է դա ծառայելիս է եղել հիշյալ պալատում բնակվող իշխանի ծառաների, հյուրերի և պահապանների բնակության համար: Այստեղ կա ախոռատուն, ստորերկրյա ներքնատներ, որոնք բանտի համար են եղել և այլ զանազան ծածկոցներ: Այդ շինվածքի ամբողջությունը նույնպես քառակուսի ձև ունի. անկյունները ամրացած են ահագին աշտարակներով: Բայց մի քանի շինվածքներ միայն այստեղ պահպանել են իրանց ամբողջությունը. մնացածը քայքայված է, անտառը մասամբ պատել է, սենյակների միջից ծառեր են բուսել: 

Այդ մասնում մի դահլիճի դռան կամարի վրա կարդացվում է հետևյալ արձանագրությունը. «Հիշատակ է Օհան բարուն տերին Մելիք Թամրազ թ. ՌՃՀԶ» (1176):
Հիշյալ երկու շինվածքներից փոքր-ինչ հեռու, մի աղբյուրի մոտ, գտնվում են բաղանիքները, որոնց առաստաղի գմբեթները քանդված են, իսկ մնացածը ողջ է:
Առհասարակ հնության այդ գեղեցիկ հիշատակարանները, որ կառուցված են քարով և կրով միայն, ոչ այնքան տրորվում են ժամանակից, որքան ժողովրդի բարբարոս ձեռքերից: Թալիշեցի հայերը դրանց մոտ ունին կիր այրելու քուրաներ. քանդում են պալատների քարերը և քուրաների մեջ այրելով, կիր են պատրաստում: Թեև շրջակա լեռները կազմված են կրային քարերից, բայց ծույլ գյուղացու համար ավելի հեշտ է քանդել պալատի արդեն պատրաստի քարերը:
Տեղացիք այդ պալատները ընծայում են մելիք Թամրազին և նրա եղբայր Աբով յուզբաշուն: Բայց այդ շինվածքների գոյությունը պետք է ավելի հին համարել, քան հիշյալ երկու իշխանների ժամանակները: Դրանք, անտարակույս, Աղվանից վաղեմի իշխանների կամ թագավորների ամառանոցներ են: 

Բարտավ քաղաքի Աղվանից իշխանները սովորություն ունեին ամառը այդ կողմերի
անտառապատ լեռների վրա անցկացնել, որովհետև ամառվա տոթը Բարտավի մեջ անտանելի է լինում:
Հիշյալ պալատներից բարձրանում է դեպի Հոռեկ գյուղը, որ գտնվում է անտառապատ սարի լանջքի վրա: Հոռեկը հին Թառիջն է, որ հիմնեց ուտիացոց աշխարհից գաղթական Թառիջ իշխանը, որ Գյուլիստանի կամ Թարիջի (Թալիշի) մահալին տիրող իշխանների նախապապն է:
Այդ գյուղի մեջ այժմ բնակություն չկա, շինվածքները բոլորը կորած են անտառի տակ: Որովհետև, երբ բնակիչները գաղթեցին Վրաստան, այդ գյուղը ավերակ դարձավ, այնտեղից վերադառնալով 4 վերստ հեռավորության վրա հիմնեցին նոր Թարիջ կամ Թալիշ գյուղը:
Հոռեկում կամ հին Թալիշում այժմ շեն է մնացել միայն մի եկեղեցի, որ ուխտատեղի է: Դա շինված է ՉԻԸ (728) թվին, 602 տարվա հնություն ունի: Եկեղեցին բաղկացած է երկու մասնից՝ գավթից և տաճարից: Եկեղեցու շուրջը, անտառի մեջ, պատած մացառներով, ցրված են Թալիշի մահալի վաղեմի տիրապետողների մամռապատ շիրիմները: Ինձ հաջողվեց մացառների միջին գտնել մի քանի մելիքների, յուզբաշիների և բեկերի գերեզմաններ, որոնք մեծ դեր են խաղացել այդ երկրի պատմության մեջ: Թալիշի մելիքների այժմյան ներկայացուցիչների՝ Մելիք Բեգլարովների տոհմային գերեզմանատունը նույնպես այստեղ է: Հոռեկի եկեղեցին ուխտատեղի է, գտնվում է մի հիանալի անտառապատ սարի լանջքի վրա, որի բարձրությունից երևում է Կուր գետը, Թարթար գետը և Ջուանշիրի մահալի հարթ տափարակները:

Հոռեկի վանք





















Արևը մայր է մտել, երեկոյան մութը բավական թանձրացել էր, ես տատասկների մեջ տակավին որոնում էի նոր գերեզմաններ: Այն տապանաքարերը, որոնք բաց էին մնացած, դժվարությամբ էին կարդացվում, ժամանակը մաշել էր արձանագրությունները: Իսկ նրանք, որ պատած էին մամուռով, կամ ծածկված էին հողով, պահպանվել էին: Շատ տեղ առանձին պատրաստություններ էին հարկավոր տապանաքարերը բաց անելու համար, պետք էր բահ՝ հողը փորելու, պետք էր տապար` թուփերը կամ ծառերը կտրատելու, որոնք խիտ կերպով աճել էին նրանց շուրջը: Թեև վերջին դեպքում ինձ օգնում էր իմ առաջնորդ քոլանին, իր խենջարով կտրատելով թփերը, բայց այդ մի մարդու գործ չէր: 

Գերեզմանաքարերը։






















Երբ խավարը բոլորովին պատեց, պատանի քոլանին ասաց ինձ.

—Աղա, դուք չե՞ք վախենում:

—Ինչի՞ց:

—Այդ լեռների վրա մի սոխի համար մարդու գլուխը կկտրեն: Երկու օր չկա, — ավելացրեց նա, — ահա այնտեղ մի մարդ սպանեցին. նա ցույց տվեց դեպի Թալիշ տանող ճանապարհը: 

Ոչ այնքան պատանի քոլանիի զգուշացնող խոսքերը, որքան գիշերային մութը ստիպեց ինձ թողնել հայոց վաղեմի հերոսների հանգստարանը. ես նստեցի ձին, և իմ ուղեկիցը առաջնորդեց ինձ դեպի Թալիշ գյուղը, որ այստեղից երկու ժամվա հեռավորության վրա էր գտնվում:

Բոլորովին մութն էր, երբ ես հասա Թալիշ գյուղը և իջևանեցի տեղային յուզբաշու տանը: Այդ գյուղը որպես վերևում հիշեցի, հիմնել են հին թալիշեցիք, երբ նրանք վերադարձան գաղթականությունից: Հնության արժանավոր մի բան չգտա այստեղ: Գյուղը դեռ նոր է, ոչ եկեղեցի ունին, ոչ գերեզմանատուն. իրանց ննջեցյալները թաղում են հին Թալիշում, Հոռեկի եկեղեցու շրջակայքում: 

Մյուս օրը ինձ ասացին, որ այստեղ մի մարդու տանը մի սուրբ գիրք կա, որով բժշկություններ են լինում: Իսկույն հասկացաք որ Ավետարան կլինի: Ինձ այնքան չէր հետաքրքրում գրքի հրաշագործությունը, որքան այն միտքը, թե կարելի է նրա հիշատակարանների մեջ մի պատմական տեղեկություն գտնել, այդ պատճառով ինձ հետ առնելով գյուղի երիտասարդ քահանային, գնացինք այդ գիրքը տեսնելու: Նա գտնվում էր մի հասարակ գյուղացու մոտ և այդ գրքի պատճառով գյուղացին իր տունը ուխտատեղի էր շինել: Ամեն կողմից թափվում էին այնտեղ հիվանդներ և զանազան ցավագարներ, որոնցից, իհարկե, գյուղացին շահվում էր: 

Ինձ ևս ուխտավոր համարելով, տանտերը մեծ ուրախությամբ ընդունեց: Իսկույն առաջարկեց նա մոմեր գնել, որ յուր մոտ պատրաստի պահում էր: 

Գիրքը դրած էր մի մութ, խոնավ խորանում, որի դուռը բացվում էր տան մեջ: Այստեղ այնքան մութն էր, որ չնայելով մենք մեր գնած մոմերը վառեցինք, բայց դարձյալ դժվար էր կարդալ հին գրչագիրը, որի տառերը ժամանակի հնությունից մուգ-դեղին գույն էին ստացել: Ես խնդրեցի, որ  գիրքը դուրս տանեն, տան տերը ընդդիմացավ, ասելով, որ «աղան» կբարկանա, եթե տեղից շարժեն նրան: Ով էր այդ «աղան» ես հասկանալ չկարողացա: Միայն, եթե «աղա» համարում էր նա Հիսուս Քրիստոսին, կարծեմ ավելի պիտի բարկանար տանտիրոջ վրա, որ յուր հեղինակությունը՝ սուրբ Ավետարանը, բանտարկել էր մի մթին խորանում և անմատչելի էր դարձրել հասարակությանը, — այն Հիսուս Քրիստոսը, որ ասում էր, թե ճրագը չեն գնում ամանի տակ, այլ աշտանակի վրա, որ լույս տա ամենին: 

Այս քարոզները թեև ես կարդացի տանտիրոջը, բայց նրա ականջը չմտավ, նա թույլ չտվեց սուրբ ավետարանը յուր մթին խորշից դուրս հանել, որ կարողանայի հետազոտել նրան, թեև երիտասարդ քահանան ևս աշխատում էր համոզել նրան, որ դրանում ոչինչ մեղք բան չկա: Ես կարողացա կարդալ նրա թվականը միայն. 821 տարվա հնություն ունի, գրված է հայոց ՇԹ (509) թվականին, բավական հաստ մագաղաթի վրա, խոշոր և գեղեցիկ երկաթագրերով: Այդ պատճառով գիրքը բավական հաստ ծավալ է ստացել, թեև նա բովանդակում է իր մեջ չորս ավետարանիչները միայն: 

Կրոնը և սնահավատությունը ավելի քան ութն հարյուր տարի պահպանեցին մեր նախնյաց գրչի այդ սուրբ հիշատակարանը: Բայց այն գրքերը, որ նրանց հանճարի ծնունդն էին, ոչնչացան: Գյուղացիների խրճիթներում, եկեղեցիների, վանքերի պահարաններում ես չէի տեսնում և ոչ մեկը նրանցից: Այդ ավետարանը, ինչպես և Գետաշեն գյուղի ավետարանը, գերի ընկած է լինում այլ ազգիների ձեռքում, բարեպաշտ անձինք փող են տալիս և ազատում են նրանց, գրել տալով վերջին թերթերի վրա իրանց ամբողջ ազգատոհմի անունները, որ ապագա սերունդը «աստված ողորմի» ասե նրանց հոգուն: Բայց ինձ չպատահեց տեսնել և ոչ մի Խորենացի և ոչ մի Եղիշե, որ թափված լիներ բարբարոսի ձեռքից, որ ունենար այսպիսի հիշատակարան: Դրանք անհետացան, ոչ գյուղացու խրճիթը և ոչ եկեղեցին չպահպանեցին նրանց:


Նոթերի նախորդ մասերը՝

Մաս 1
Մաս 2
Մաս 3
Մաս 4
Մաս 5
Մաս 6

October 23, 2021

Րաֆֆու նոթերը Հյուսիսային Արցախի մասին: Մաս 5

 Էրքեջ

Մի թուրքից ձի վարձելով, ճանապարհ ընկա: Ձիու տերը եկավ ինձ հետ ճանապարհը ցույց տալու համար: Հարցուփորձով հասկացա, որ իմ առաջնորդը թուրքի մի թափառական ցեղին էր պատկանում, և մեծ անզգուշություն էր իմ կողմից մի այսպիսի ավազակի հետ, միայնակ, լեռների վրա ճանապարհորդել: Նա փիադա էր, ասացի, որ առաջ գնա, իսկ ես ձիով կհետևեմ նրան: Այդ այն նպատակով էր, եթե թուրքը ինձ կողոպտելու փորձ անե, ես կարողանամ շուտով նկատել և պաշտպանվելու միջոց ունենամ: Իմ հետևից գալով, նա կարող էր մի ատրճանակի հարվածքով ինձ ցած գլորել, հետո կողոպտել: Բարեբախտաբար ոչինչ չպատահեց և ես Թոդան թուրքաբնակ գյուղից անցնելով, անվտանգ հասա հայոց Էրքեջ գյուղը, որ գտնվում է Բալայքյուրակ գետի մոտ:

Էրքեջ հայկական գյուղը











Չկամենալով Էրքեջում երկար մնալ, շուտով կանչել տվի գյուղի քահանային, որ եկեղեցու դուռը բաց անե: Քահանան հայտնվեցավ, դա Կարա-բուլաղի արհեստավոր քահանայի հակապատկերն էր: Նա հոժարությամբ բաց արավ եկեղեցու դռները, կարծելով, թե ես ուխտավոր եմ և շուտով ավետարանը և մի կոտրած խաչ դրեց սեղանի վրա, որ ես համբուրեմ և նրան փող տամ: Բայց երբ նկատեց, որ ես հիշատետրը դուրս հանեցի ծոցիցս և սկսեցի մատիտով մի քանի նկատողություններ անել նրա վրա, քահանան սարսափեց, կարծելով, թե ես մի պաշտոնական անձն եմ և սատանան գիտե, ինչ նպատակով եկել եմ նրա եկեղեցին «գրելու»: Իմ բոլոր ջանքը, համոզելու նրան, որ նա այսպիսի կասկածներ չունենա, իզուր անցավ: Նա ոչինչ չկամեցավ ինձ ցույց տալ:

Էրքեջի սուրբ Սարգիս եկեղեցին, լուս․Ա․Ղուլյանի 1980 թ.









Մտածելով, որ կարող է մի անախորժություն պատահել, ես թողեցի ու դուրս եկա եկեղեցուց, բայց ամենևին չմեղադրելով ողորմելի քահանային: Էրքեջից դուրս գալով, շարունակեցի իմ ճանապարհը դեպի Կարաչինար, կամ Աղջաղալա (Սպիտակ բերդ):


Ղարաչինար (Աղջաղալա կամ Սպիտակ բերդ)  

Էրքեջից դուրս գալով, շարունակեցի իմ ճանապարհը դեպի Կարաչինար, կամ Աղջաղալա (Սպիտակ բերդ): Դեպի ձախ կողմի լեռները, որ շարունակություն են Մռավ լեռան, պատած էին անտառներով. իսկ դեպի ձախ բարձրավանդակները փոքր առ փոքր իջնում են լեռները, ավելի տափարակ ձև են ստանում, անտառներ չկան, միայն պատած են ճոխ խոտաբույսերով և մշակած արտերով: Երեկոյան ես հասա Ղարաչինար, Մելիք Բեգլարովների տունը:

Մելիք-Բեգլարյանների տան դարպասի բարավորը։
1868 թ։ Ղարաչինար։ լուս. Ս. Կարապետյանի, "Մռավականք"















  
Գյուլիստանի մահալը կոչվում է Թալիշի մահալ, նա կոչվում է և Իգիրմիդորդ (24), որովհետև բաղկացած է քսան և չորս գյուղերից: Նրա սահմաններն են՝ հյուսիսից Քյուրակ գետը, հարավից Թարթար գետը, արևելքից այժմյան փոստի ճանապարհը, իսկ արևմուտքից Մռավ սարը: Այդ մահալը նախքան ռուսաց տիրապետությունը էր Ղարաբաղի հինգ դաշնակցական մելիքությունների (խամսայի) մասներից մեկը: Այստեղ իշխում էին Թալիշի հայ մելիքները, և ամբողջ մահալը նրանց սեփականությունն էր, թե երկիրը և թե իշխանությունը անցնում էր սերունդից սերունդ:

Դիտավորություն ունենալով առանձին գրքով հրատարակել Ղարաբաղի մելիքների պատմությունը, որոնց թվում և կլինի Գյուլիստանի մելիքների պատմությունը, այժմ այսքանը միայն կասեմ, որ Գյուլիստանի մահալի այժմյան տիրապետողները միակ են Ղարաբաղի բոլոր մելիքներից, որ կարողացել են ամբողջապես պահպանել իրանց հայրական ժառանգությունը: Հին Գյուլիստանը իր սահմաններով այժմ որպես կալվածք և սեփականություն գտնվում է այդ երկրի նախկին տիրապետողների ժառանգների ձեռքում, որ բաժանված են երկու ճյուղերի, մեկը՝ Մելիք Բեգլարովները, մյուսը՝ Մելիք Յուսուփովները:

Մելիք Բեգլարովների տոհմի ձեռքում կա մինչև 70 հազար դեսյատին հող, իր դաշտերով, լեռներով, անտառներով և արոտամարգերով: Այդ տարածության վրա կա 15 գյուղ, չհաշվելով ձմեռոցները: Մելիք Յուսուփովների ձեռքում կա 20 հազար դեսյատին հող, երեք գյուղերով: 

Գալով Կարաչինար, կամ Աղջակալա գյուղը, ես իջա Մելիք Բեգլարովների տանը: Ինձ առաջին անգամ պատահում էր տեսնել մի հայ մեծ կալվածատիրոջ տնտեսությունը: 

Կալվածատիրոջ տունը համարյա մի ամրոց է. նրա մոտով խոր ձորի միջով անցնում է Գորան գետը: Ահագին դարվազայից ներս մտնելով, ձեր առջև բացվում է մի ընդարձակ բակ: Նրա մի կողմում շինված են ցորենի և այլ բերքերի պահելու համար ամբարներ, մյուս կողմում՝ գինի պահելու մառաններ և զանազան ծածկոցներ երկրագործական անոթներ պահելու համար. մի կողմում ձիաների ախոռատունն է. մի կողմում կալվածատիրոջ բնակարանն է զանազան վայելուչ սենյակներով: Սենյակների մի երեսը նայում է դեպի բակը, իսկ մյուս երեսը՝ դեպի գեղեցիկ պարտեզը: Տունը ունի բոլոր հարմարությունները կանոնավոր գյուղատնտեսության համար: 

Կարաչինարի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին։
















Կանոնավոր գյուղատնտեսություն ասելով չպետք է հասկանալ եվրոպական գյուղատնտեսություն, այլ մեր տեսած, մեր ունեցած գյուղական տնտեսություններից ամենակատարյալը

Մելիք Բեգլարովները առաջինը եղան Գանձակի գավառի կալվածատերերի մեջ, որ բերել տվեցին եվրոպական գութան և հնձելու մեքենա: Այդ փորձից հայտնվում է, որ եվրոպական երկրագործական մեքենաները չեն կարող մի առանձին օգուտ տալ, եթե հարմարած չլինեն մեր երկրի տեղական պայմաններին: Ահա ինչ պատճառով: 

Այս կողմերում հողի պարարտությունը բուսցնում է շատ բարձրահասակ հունձք, գյուղացիք հնձում են հասկերը միայն մի երկու կամ ավելի թզաչափ ձողի հետ. իսկ ձողի մնացած մասը մեկ արշինի չափ մնում է գետնի վրա: Այդ նրա համար է, որ կարճ հնձելով, ավելի հեշտությամբ է ծեծվում, բացի դրանից, ձողի վերին մասը ավելի նուրբ լինելով, հարդը ավելի փափուկ և ավելի նուրբ է լինում, անասունները ախորժակով են ուտում: 

Եվրոպական հնձելու մեքենան չէ համապատասխանում այդ պայմաններին: Նա բոլորովին տակիցն է հնձում, այսպիսի հունձքի խուրձերը համ երկար են լինում, համ դժվարությամբ են կալսվում, համ հարդը կոշտ է լինում, անասունները չեն ուտում: Շատ հասկանալի է, որ հնձելու մեքենաները պատրաստվում են այն երկրների համար, ուր հարդը չեն ուտացնում անասուններին: 

Գութանի անհարմարությունը նրանում է, որ նա թեև համեմատաբար սակավ զույգ անասուններ է պահանջում բանեցնելու համար, բայց այնքան խոր ակոսներ չէ ձգում, որպես մեր գութանները: Իսկ խոր ակոսները հարկավոր է մեր երկրի հողի համար, մանավանդ արան տեղերի ջրային ցանքերի համար: Եթե ակոսը խոր չէ, ցանքը շուտով է ծարավում, և եթե շուտով ջուր չեն հասցնում՝ այրվում է: Մինչդեռ խոր ակոսը կարող է խոնավություն պահպանել և ցանքը շուտ չէ ծարավում: Այդ ավելի նպաստավոր է, որովհետև ջուրը այս կողմերում սակավ է:

Կան և տեխնիկական անհարմարություններ, հանկարծ մեքենայի մեկ վինտը կամ մի ուրիշ տեղը կոտրվում է, ամբողջ մեքենան դադարում է, ո՞վ պիտի շինի, մի կալվածատեր չէ կարող մի երկու մեքենայի համար մի մեխանիկ պահել յուր մոտ: Մինչև գրեն, մինչև Եվրոպայից բերել տան կոտրված մասը, ժամանակներ կանցկենա. բայց մշակության գործը չէ սպասում, նա պետք է յուր ժամանակին կատարվի: 

Այդ բոլոր անհարմարությունները կվերջանան այն ժամանակ միայն, երբ երկրագործական անոթները թեև եվրոպական սիստեմով, բայց մեր երկրի պահանջներին հարմարեցրած, մեզ մոտ կպատրաստվին և վնասված ժամանակ դյուրին կլինի նրանց նորոգել տալ: Այդ կարող է լինել այն ժամանակ միայն, երբ մի քանի կալվածատեր, կամ մի քանի գյուղերի հասարակությունը միանալով, ընդհանուր ծախքով բերել կտան մեխանիկներ և բաց անել կտան անոթներ պատրաստելու գործարաններ: 

Ավելորդ չեմ համարում համառոտ կերպով մի քանի տեղեկություններ տալ այդ կողմերի երկրագործության վրա: Ժամանակի վերաբերությամբ ցանքը լինում է երկու տեսակ, գարունցան և աշունցան, այսինքն՝ մեկը գարնանն են ցանում, մյուսը՝ աշնանը: Գարնան ցանքի սերմը պետք է գարնան ցանքից ստացած հունձքից լինի, իսկ աշնան ցանքի սերմը պետք է աշնան ցանքից ստացած հունձքից լինի: Գարնան ցանքերը անվում են ըստ մեծի մասին սարոտ և ցուրտ տեղերում, ուր չեն ջրում, ջրվում է անձրևով և ցողով: Իսկ աշնան ցանքը անվում են ըստ մեծի մասին օրան տեղերում, ուր պետք է ջրել: 

Կարաչինարի արտերը













Մի քանի խոսք էլ կալվածական իրավունքների մասին: Գանձակի գավառում կան երեք տեսակ հողեր. 

1. Աղալարների հողերը, որ 47 թվի հողային պալաժենիայի զորությամբ, տրվեցավ աղալարներին վայելելու համար, նրանց իրավունք տալով ստանալ գյուղացիներից բերքի տասն մսանից մեկ մասը. 

2. Կալվածատերերի հողերը, դրանք հողի սեփականատերեր են, կամ ժառանգությամբ ստացած, կամ փողով գնած, իրավունք ունին կապել գյուղացիների հետ ամեն տեսակ պայմաններ, որ իրանց շահավետ է, կամ տասանորդ ստանալու, կամ տասնից երկու մասը և կամ տասնից երեք մասը և այլն: 

3. Երրորդ տեսակը արքունի հողերն են, որոնց մշակող գյուղացիները վճարում են հարկ միայն, բայց բերքից մաս չեն վճարում: (Որքան ես տեղեկացա, Մելիք Բեգլարովները իրանց բոլոր գյուղացիներից ստանում են տասանորդ միայն): 

Արքունի հողերի վրա բնակվող գյուղացիների վիճակը ավելի թեթև լինելով, գյուղացիները ոչ միայն ցանկանում են, այլ աշխատում էլ են, որ հողերը կառավարության ձեռքը անցնեն: Կառավարության և կալվածատերերի մեջ եղած վեճերի ժամանակ գյուղացիները աշխատում են պաշտպանել կառավարության շահերը: Մի քանի գյուղերում, օրինակ, Գյուլիստան գյուղում, իրանք գյուղացիները խնդիրք են տվել, թե գյուղը կառավարությանն է պատկանում և ոչ Մելիք Բեգլարովներին

Գյուղացիների այդ ջանքը առաջ է գալիս և այն հանգամանքից, որ այս կողմերում ևս սահմանվել են հողային հաշտարար միջնորդներ, որոնք գնահատում են հողը և գյուղացիներին իրավունք են տալիս մի որոշ գնով գնելու կալվածատերերից: Այժմ գյուղացիները, կամ այնքան հասկացողություն չունենալով, որ կալվածատերերից գնեն և իրանք կալվածատեր դառնան, և մի կողմից էլ ցանկանալով ազատվել կալվածատերից, աշխատում են վկայություններ տալ, որ գյուղը թագավորական է: 

Առհասարակ կալվածական վեճերը, թե կառավարության և կալվածատերերի մեջ, թե կալվածատերերի և գյուղացիների մեջ, — այս կողմերում շատ զարգացած է: 

Կալվածատերերի միմյանց հետ ունեցած վեճերի ժամանակ, երբ մի կողմը թուրք է, իսկ մյուս կողմը հայ, ասում էին, որ ըստ մեծի մասին թուրքերն են տանում գործը: Պատճառները՝ 1. թուրքերի ընդունակությունը հաճոյանալու պաշտոնատարներին. 2. մահմեդական օրենքի ոգին վկայության մեջ, մահմեդականի շահերը պաշտպանելու համար:

Մելիք Բեգլարովները, բացի երկրագործությունից, պահում են ձիաների զավոդ: Ղարաբաղի հռչակված ձիաների ցեղը վերջին ժամանակներում բոլորովին այլասերվել էր: Հայտնի է, որ Ղարաբաղի ձիաների ցեղը մի խառնուրդ էր տեղական և պարսկական (արաբական) ձիաների: 

Օկուպացված Հյուսիսային Արցախի Շահումյանի շրջան















Նախքան ռուսաց տիրապետությունը Ղարաբաղի խաները Պարսկաստանի հետ հարաբերություններ ունենալով, այստեղից կամ բերել էին տալիս կամ ընծա էին ստանում ազնիվ նժույգներ և իրանց ձիաների ցեղը միշտ նորոգում էին: Բայց ռուսների տիրելուց հետո նրանց հարաբերությունները Պարսկաստանի հետ կտրվեցավ, և ձիաների սերմը չնորոգվելով, այլասերվեցան: Այժմ Մելիք Բեգլարովները կազմելով մի թաբուն երկրի ընտիր մատակներից, Թեհրանից ստացել են երկու պարսկական նժույգներ, մեկը ուղարկել է Սադրազամը, մյուսը՝ Շահի փեսա մի խան: Տարակույս չկա, որ այդ հոգածություններով Մելիք Բեգլարովները կարող են վերանորոգել Ղարաբաղի ձիաների ցեղը, որ հռչակված էր մեր կողմերում


Նոթերի նախորդ մասերը՝

Մաս 1
Մաս 2
Մաս 3
Մաս 4
Մաս 5
Մաս 6

December 11, 2019

Գիւղական տպաւորութիւններ, Մաս 4 (վերջին մաս)

    Այսօր կներկայացնեմ Մշակի՝ 1890 թվականի ամռանը տպված հոդվածներից վերջինը, չորրորդը, որը նվիրված է Գյուլիստան և Թալիշ գյուղերին։

Կարդացեք նաև այս շարքի առաջին, երկրորդ և երրորդ հոդվածները։


Գիւղական տպաւորութիւններ
Մշակ, N78, 14 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս

Օգոստոսի 12-ին կրկին գնացինք Գիւլիստան գիւղը։ Միւս օրը՝ 13-ին, Աստուածածնայ վերափոխման տօնն էր։ Այդ օրն ամեն կողմից շատ ուխտաւորներ են գալիս Գիւլիստան՝ այդ գիւղի եկեղեցում գտնվող “ծերաւետարանը համբուրելու։
Միւս օրը, օգոստոսի 13-ին, առաւօտեան դուրս եկանք գիւղի շրջակայքը՝ մանգալու։ Գնացի Ամենափրկիչ վանքը։ Սա գտնվում է Գիւլիստան գիւղից երկու վերստ հեռաւորութեան վրա՝ դէպի հարաւ-արևմուտք, Ինջայ գետակի մօտ։ Այդ վանքը բաղկանում է մի մեծ տաճարից և մի մատուռից։ Առաջինը մի բաւական մեծ և բարձր շինութիւն է, տանիքը սրբատաշ քարով ծածկված։ 
Ամենափրկիչ (Նապատ) վանքը մեր օրերում
Եկեղեցու բեմի ձախակողմեան պատի վրա և դրսի դրան ճակատին արձանագրութիւններ կային, բայց՝ նրանց գետնից շատ բարձր լինելու պատճառով, չը կարողացայ կարդալ։ Այս վանքումն է Մէլիք-Բէգլարեան Աբով II-ը մկրտել տուել Գանձակի Մամադ խանի դուստր Ղամար-Սուլթանուն, որին նա յափշտակում է Գետաշէն գիւղից բարձր Դուլուսլու գիւղի մօտ։ “Բերելով (Աբով II) իր չքնագեղ աւարը (Ղամար-Սուլթանուն) Գիւլիստանի բերդի մօտ գտնված Ամենափրկչի վանքը, այնտեղ քրիստոնեայ է մկրտել տալիս և ամուսնանում է նրա հետ”։ (Րաֆֆի, Խամսայի Մէլիքութիւններ)
Վանքն աչքի թողի է արած և գտնվում է շատ անվայել դրութեան մէջ։ Մէծ տաճարը գոմ է դարձել ….. Վանքի շուրջը կան մի քանի խուցեր և այլ շինութիւններ։ Շինութիւնների աւերակներով ծածկված է վանքի բոլոր շրջակայքը։ Այստեղ կայ և մի գերեզմանատուն։ Գերեզմանաքարերի վրա արձանագրութեան հետքեր չէին նշմարվում, բացի վանքին բոլորովին կից գերեզմաններից։ Վերջիններիս մէջն է գտնվում և Գիւլիստանի նախկին տիրապետող Աբրահամ Իւզբաշու գերեզմանը (1753 թ․)։
Այսպիսի շինութիւնների աւերակներ կամ հետքեր, մեծ մեծ գերեզմանատներ կան նաև Գիւլիստան գիւղում, բերդի շրջակայքում, Հոռիկայ վանքի մօտ …. Թալիշ գաւառում, համարեա թէ ամեն մի քայլափոխում, շինութիւնների աւերակների կը պատահէք։ Ժողովրդի պատմելով, այս բոլորը գիւղեր կամ գիւղաքաղաքներ են եղել։ Մեզանից մօտ մի դար առաջ դրանց բնակիչները, ինչպես Ղարաբաղի համարեա թէ բոլոր բնակիչները՝ թողնելով իրանց տուն ու տեղը Ղարաբաղում տիրող սովի ու ժանտախտի անգութ ժանիքներից փրկվելու համար, գաղթում, գնում են հեռու, իրանց անծանօթ երկիրներ։ Անցնում են 10-15 տարի, այդ գաղթածներից միայն աննշան մասն է վերադառնում իր հայրենի երկիրը։ Դրանք Վրաստան գաղթողներից են լինում։
Մելիք Բեգլարյանների ապարանքները Թալիշում, մեր օրերում
Երեկոյեան ժամի 3-ն էր, երբ մենք Գիւլիստան գիւղից դուրս եկանք դէպի Թալիշ գիւղը։ Այս գիւղի հիմնելը, ժողովրդի ասելով, մօտաւորապէս 100 տարի կը լինի։ Հին Թալիշ կամ Թարիջը Հոռիկայ վանքի մօտ է եղել, ուր մինչև օրս էլ նշմարվում են՝ շինութիւնների հետքեր։ Երբ Ղարաբաղում տիրող սովն ու ժանտախտն անցնում են ու գաղթած ժողովրդի մի մասը վերադառնում է իր ծննդավայրը, Թարիջ գիւղի բնակիչները՝ երկիւղ կրելով՝ թէ վերադառնալով իրանց նախկին բնակավայրը, Հոռիկայ վանքի մօտ գտնվող Թալիշ գիւղը, գուցէ էլի ենթարկվեն սովի և ժանտախտի, գալիս են նախկին Թարիջ գիւղից մի 4-5 վերստ հեռաւորութեան վրա դէպի հիւսիս-արևելք մի տեղ ընտրում և գիւղի հիմքը դնում։
Հին և նոր Թարիջի օդի մէջ մեծ զանազանութիւն կայ, որչափ Թալիշի օդը տաք է և վատառողջ, այնքան նախկին Թարիջի օդը՝ գտնվելով հովասուն անտառով ծածկված սարի լանջի վրա, հով է և առողջարար։
Գիւղն ունի 126 տուն 1012 բնակիչներով, բոլորն էլ հայ։ Բնակիչները պարապում են երկրագործութեամբ և մասամբ անասնապահութեամբ։ Հողերը պատկանում են Մէլիք-Բէգլարեաններին։ Ինչպէս Գիւլիստան գաւառի ուրիշ գիւղերում, նույնպէս և այստեղ գիւղացիք հողատէրերին վճարում են տասից մեկը (տասանորդ) բոլոր հացաբոյսերից և խոտից։ Բացի այդ և պետական ուրիշ հարկերից գիւղացիք հողատէրերին վճարում են իւրաքանչիւր դեսեատինատեղի համար 30 կօպէկ։ Վերջին տուրքից ազատ են պետական գիւղացիք, որոնք թէև բնակվում են բէկերի հողում, բայց դեսեատինի փող չեն վճարում, ինչպէս օր. Վերի-շէն և Ներքի-շէն գիւղերի բնակիչները։
Թալիշ գիւղում գիւղացիներից մէկի տանը մեզ ցոյց տուին մի շատ հին մագաղաթեայ աւետարան՝ բաւական մեծ դիրքով, գեղեցիկ նկարներով, թւով մօտ 15 հատ, մեծ մեծ երկաթագիր տառերով գրված։ Աւետարանն ունի չորս հինգ յիշատակարան։ Վերջին երեսի վրա գտնվող յիշատակարանը՝ խոնավութեան մատնվելով, մեծ դժուարութեամբ էր  կարդացվում։ Այդ յիշատակարանից երևում է, որ աւետարանը գրված է հայոց շժզ (516) թւականին, ուրեմն ըստ փրկչական 1067 թւին։ Մեր այժմեան օ տառի տեղ գործածված է “աւ”։ 
Ճշմարիտ շատ հին, հազւագիւտ և ուշադրութեան արժանի ձեռագիր է։ Լավ կը լինէր, եթե Էջմիածնի թանգարանն այդ ձեռագիր աւետարանը ձեռք բերէր, թէպէտ աւետարանատէր գիւղացիք նրան իրանց “աչքի լուսից” աւելի էին պահում, պաշտում։ 
     Ի՞նչպիսի երկիւղածութեամբ և պատկառանքով էին մօտենում նրանք աւետարանին։ Ի՞նչ տեսակ հրաշքների մասին ասես, որ նրանք մեզ պատմած չը լինեն։ Խնդրեցի, որ թոյլ տան՝ վաղն էլ գնանք նայենք։ Մտքումս դրել էի մի քանի կարևոր յիշատակարաններն արտագրել։ “Լա՜ւ, եկէք էգուց”։ պատասխանեցին գիւղացի կանայք։ Գնացինք։ Բայց որչափ եղաւ մեր զարմանքը, երբ աւետարանատէր գիւղացի կանայք թոյլ չը տուին աւետարանից մի բառ անգամ արտագրելու, պատճառ բերելով՝ թէ իրանց ամուսինները տանը չեն։ Իսկ իրանք՝ ինքնագլուխ, առանց ամուսինների թոյլտւութեան ոչ մի բան չեն կարող անել։ 
Սպասեցինք, ամուսինները դաշտիցն եկան։ “Չէ՜, չենք կարող”, պատասխանեցին նրանք հակիրճ կերպով, “կարդում ես, կարդա՜, արտագրել չի կարելի”։
Մի ամբողջ շաբաթ Թալիշ գիւղում մնացինք։ Այդ շաբաթվայ ընթացքում չորս անգամ գնացինք Հոռիկայ վանքը, այնտեղ Մէլիք-Բէգլարեաններից մնացած հնութիւններին նայելու, կարևոր արձանագրութիւնները դուրս գրելու։ Վանքը, ինչպէս վերև յիշեցինք, գտնվում է անտառի մի ծայրում, սարի լանջի վրա։ 
Հոռեկա վանքի ներսը մեր օրերում

     Այդ վանքը “Հիւրեկ” էլ են անուանում, Հիւրեկայ վանք, և պատմում են, իբր թէ Եղիշէ առաքեալը այստեղ հիւր է եկել, այդ պատճառով վանքի անունը դրել են Հիւրեկ։ Իսկ “Հոռիկ” “Հոռիկայ” վանք անունը “ուռիկայ” բառերից են կազմված։ Վանքի մօտ կան մի քանի խուցեր։
Հոռեկա վանքը մեր օրերում
Այս շինութիւններից մի քանի քայլ դէպի հիւսիս գտնվում է Գիւլիստանի կամ Իգիրմի-դեօրդի մէլիքների պալատը։ Սա չորս սենեակներից բաղկացած կամարակապ սրահով մի գեղեցիկ շինութիւն է։ Չորս սենեակն էլ մի շարքումն են։ Առաստաղները գմբեթաձև են։ Վերջին երկու սենեակների գմբեթաձև առաստաղները վերջանում են բոլորակ ծակերով։ Այս սենեակների անկիւններում, պատերի մէջ շինած են ծալքեր։ Ամբողջ շինութեան մէջ պատուհաններ չը կան, դռները ցած են և լայն։ Սրահի երկարութիւնը 40 քայլ է։ Սրահի գեղեցիկ սիւների թիւը 7-ն է։ Ամբողջ շինութիւնը սրբատաշ քարերից է։ 
Մելիք Բեգլարյանների ապարանքները Թալիշում, մեր օրերում
Սրանց կից շինած են խոհանոցներ և մի քանի մութ սենեակներ։ Այս գլխաւոր շինութեան դիմացը կայ մի այլ շինութիւն։ Սրա աջ ծայրում գտնվում է աւերված մարտկոցի մասը։ Այս շինութիւններից 25-30 քայլ դէպի հիւսիս-արևմուտք գտնվում է մի այլ շինութիւն 3 սենեակներից բաղկացած։ Երկու սենեակների առջևի պատերը փլված են, երրորդ սենեակի դրան ճակատին արձանագրված է․ “Յիշատակ է Ոհան Բարուն մերէն Մէլիք-Թամրազ ՌՃԾ” (1701): Թէ այս, թէ այն շինութիւնները շրջապատված են եղել պարիսպներով, որոնցից մի քանիսները մինչև այժմ էլ կան, մի քանիսն էլ քանդված, աւերված են։
Վանքի հարաւային կողմումն է Մէլիք-Բէգլարեանների տոհմային գերեզմանատունը։ Գերեզմանաքարերը բոլորն էլ ծածկված են մամռով, մի քանիսը, թփերի, ծառերի մեջ թագնված կամ գետնի հետ հաւասարված են։ Մեծ ջանք և համբերութիւն էր հարկաւոր նրանց վրայի արձանագրութիւնները կարդալու համար։ Չորս օր աշխատելուց հետոյ մեծ դժուարութեամբ աջողվեց ինձ Մէլիք-Բէգլարեան տոհմի գերեզմանների արձանագրութիւնները արտագրելու։


Մելիքների տապանաքարերը մեր օրերում

Այստեղ դնում ենք Գիւլիստանի մէլիքութեան մի քանի մէլիքների մահվան տարեթիւը, որ հանգուցեալ Րաֆֆիի “Խամսայի Մէլիքութիւններում” չէ յիշված։
Մէլիք Բէգլար I վախճանվեց հայոց ՌՃԿԹ թւին, իսկ փրկչական 1720 թւին։ (Նրա գերեզմանի վրա արձանագրված է․ “Այս է տապան Մէլիք Բէկլարի․ ՌՃԿԹ)։ Մէլիք-Բէգլար I-ի որդի Մէլիք Թամրազ վախճանվեց ՌՃՂԹ (1750):
Րաֆֆիի ասելով Մէլիք-Բէգլարեան տոհմի նախահայր Աբով I վախճանվեց 1632 թւին․ սրան յաջորդում է Մէլիք-Բէգլար I-ը, որը, ինչպէս տեսանք, վախճանվում է 1720 թւին, ուրեմն Մէլիք-Բէգլար I իշխել է 88 տարի, մի թիւ, որը մեզ քիչ կասկածելի է երևում։ Թալիշ գիւղի մեր վերոյիշեալ աւետարանի յիշատակարաններից մէկի մէջ յիշված է, որ 1650 թւին Թարիճ գիւղում իշխան է եղել Ապով I-ի որդի Եավրի-բէկ։ 
Ուրեմն Ապով I-ին յաջորդել է ոչ թե Մէլիք-Բէգլար I, այլ Եավրի-բէկը, որը “Խամսայի Մէլիքութիւններում” բոլորովին չէ յիշված։
Այն արձանագրութիւններից երևում է, որ Մէլիք-Բէգլար I-ը ոչ թէ երկու որդի է ունեցել, ինչպես գրված է “Խամսայի Մէլիքութիւններում”, այլ երեք․ Ապով II (+1728), Մէլիք-Թամրազ (+1750) և Իսայ-խան աղա (+1752)։ 
Մէլիք-Թամրազը, բացի Սարուխան-բէկ որդուց (+1749), ունեցել է մի երկրորդ որդի - Մէլիք-Դանիէլ (+1771)։

Թալիշ գիւղից 4-5 վերստ դէպի արևելք գտնվում է Թարթառ գետը։ Այստեղ վերջանում է Գիւլիստանի մէլիքութիւնը և սկսվում է Ջրաբերդինը։ 

Գիւլիստանի մէլիքութեան բացի Վերի-շէն, Թալիշ, Գիւլիստան, Բուզլուխ և Մանաշէթ գիւղերից, այդ ամառ մենք այցելեցինք Գիւլիստանի գիւղերից և հետևեալները՝ Ներքի-շէն, Խարխապուտ, Ղարա-չինար կամ Աղջա-ղալա, Մանասաշէն և Թամրազաշէն….

Շ․


Տես նաև հոդվածի՝
Մաս 1-ին
Մաս 2-րդ
Մաս 3-րդ



December 10, 2019

Գիւղական տպաւորութիւններ, Մաս 2


"Մշակ" թերթից իմ մեջբերած հոդվածաշարի առաջին մասը շատ մեծ հետաքրքություն առաջացրեց մեր հայրենակիցների շրջանում, քանի որ հետ գնալ 130 տարի և ականատեսի աչքով տեսնել Գյուլիստանի մելիքության գյուղերը, մեր նախնիների  կենցաղը, աշխատանքի նկարագիրը, ծեսերը, վանքերը և ժամանակի առկա խնդիրները՝ բացառիկ երևույթ է։

Ես հոդվածը մուտքագրել եմ այնպես, ինչպես որ հեղինակն է տպել 1890 թվականին՝ Թիֆլիսի "Մշակ"  թերթում՝ ոճը և տառասխալները պահպանելով։

Այսօր Ձեզ եմ ներկայացնում հաջորդ՝ երկրորդ մասը։
Ավելացրել եմ միայն նկարներ, որպեսզի անծանոթ ընթերցողին  ավելի հասկանալի լինի թե ինչպիսի բնության և երկրամասի մասին է խոսքը՝ մեր անկրկնելի հայրենիքի՝ հայկական Հյուսիսային Արցախի մասին։


Գիւղական տպաւորութիւններ
Մշակ, N76, 7 յուլիսի, 1890 թ, Թիֆլիս


   Յուլիսի 2-ին ճանապարհ ընկանք դէպի Վերի-շէն։ Այդ գիւղից մեզ հարկաւոր էր մի մարդ՝ Գիւլիստան գիւղն առաջնորդելու համար։ Արդէն ժամը 10-ն էր, երբ հասանք Վերի-շէն։ Դէս ընկանք։ Դէն ընկանք, Գիւլիստան գնացող մարդ չը գտանք։ Գիւղացիք մի տեղ գնալու ժամանակ առհասարակ վաղ առաւոտեան են գնում, ուրեմն մենք ուշացել էինք։ Ամբողջ ժամուկէս պտրելուց յետոյ, վերջապէս մի երիտասարդի առաջնորդութեամբ  ուղևորվեցանք դէպի Գիւլիստան գիւղը։


Գյուլիստան գյուղը։ Նկարը՝ Գյուլիստանի մելիքների տոհմի ժառանգ Սերգեյ Աբովյանի

  Հասանք Գիւլիստան գիւղը, եկեղեցու մօտ իջանք։ Չանցաւ մի երկու րօպէ, երկու գիւղացի եկան մեզ մօտ, “բարաջողում” ասեցին ու հրաւիրեցին իրանց տները։ Մենք գիւղում իջևանելու տեղ ունէինք, ուստի հիւրասէր գիւղացիներին՝ շնորհակալութիուն յայտնելով, մերժեցինք։ Մեր իջևանելու տեղը գիւղի քահանաներից մէկի տունն էր։ 
Քահանան մեզ տեսաւ, մեր “օրհնեա Տէր”-ին իբր պատասխան հարցրեց թե ու՞ր ենք գնում։ Մենք ճարահատեալ պատասխանեցինք՝ “Գիւլիստանի բերդը”։   Քահանան մեզ ցոյց է տալիս դէպի բերդը տանող ճանապարհը։ Մենք էլ փոխանակ հանգստանալու “հիւրասէր” տէր հօր տանը, նորից ճանապարհ ընկանք դէպի Գիւլիստանի բերդը, դժուարութեամբ տեղ հասնելով։ 


Գյուլիստանի բերդը։ Նկարը Սամվել Կարապետյանի

  Առաջ մտանք բերդի մօտ գտնվող ամրոցները, նայեցինք։ Այդ ամրոցները չորս հատ են, որոնցից երեքն աւերված։ Յետոյ՝ մի կերպ բարձրացանք բերդը։ Այս այն բերդն է, որին Մէլիք-Բէգլար I-ը, Թալիշի կամ Գիւլիստանի մէլիքների իշխանութեան հիմնադիրը, տիրապետեց և նորոգեց այդ իսկապէս անմատչելի ամրոցը։ Այդտեղ նա հաստատեց իր բնակութիւնը։
  Բերդը շինած է մի սարի գագաթին, շրջապատված է չորս-հինգ պարիսպներով, մի քանիսը կիսաւեր։ Միջնաբերդը նեղ է և բաւական երկար։ Միջնաբերդի երկարութեամբ, աջ ու ձախ շինած են սենեակներ, որոնցից շատերը աւերված, կիսաւեր դրութեան մէջ են։ Միջնաբերդի հարաւային կողմից կայ մի ծածուկ գետնաճանապարհ դէպի բերդի ստորոտում հոսող գետակը։
  Բերդի հանդէպ՝ դեպի արևմուտք վեհ և խրոխտ կերպով կանգնած է Մռաւ լեառը (Ղարաբաղի ամենաբարձր սարերից մէկը -11219 ոտնաչափ ծովի մակերևոյթից բարձր), երկար ու ձիգ դարերի ընթացքում այստեղ կատարված անցքերի այդ անխօս վկան։ Նա լուռ ու մունջ կերպով, կարծես դիտում է իր շուրջը կատարվող անթիւ, անհամար գործողութիւններից ու տեսարաններից բաղկացած տրագի-կօմեդիան, որ կեանք է կոչվում ….


Մռավ լեռը
  Միւս օրը, վաղ առաւօտեան, դուրս եկանք դէպի Բուզլուխ։

  Ճանապարհին՝ աջ ու ձախ ընկած դաշտերում, սարերի լանջերի վրա գիւղացիք՝ երկար կոթերով մանգաղները ձեռներին, կտաւի և հասարակ չթի հալաւները հագներին, գլխներին կապած մի մի խայտաճամուկ թաշկինակներ, շարէշար անցնելով, արիւն քրտինք մտած, հնձում էին կանաչ խոտը։ 


Հնձվորները Բուզլուխում։ 1932 թ։ 

Մի փոքրիկ խմբիկ էլ նստած հանգստանում էր, մի այլ խմբիկ էլ քարի սրոցներով մանգաղներն էր սրում։ Մի այլ տեղ երկու երեք օր առաջ հնձած խոտն էին շուռ տալիս միւս կողմի վրա, որ լաւ չորանայ։ Մի երրորդ տեղ էլ արդէն չորացածն էին հաւաքում։ 


Բուզլուխի խոտ հնձողները։ 1932 թ։  Կենտրոնում Մեխակ Ղազարյանն է։ Նկարը բուզլուխեցի Մնացական Հովհաննիսյանի

  Գիւղացիների այս աշխատանքի ժամանակ հայ գեղջկուհին ոչ պակաս գործ է կատարում։ Հայ գեղջկուհին տանը եփում, թխում, ջուր կրում, լուացք, կար անում, խալիչա, կարպետ, չուալ, զանազան տեսակ շալեր և այլն և այլն գործում, այդ գործուածքների համար թել մանում, պատրաստում, բացի սրանից նա՝ իր սեռին յատուկ փափկութիւնը մոռանալով, դաշտ է գնում, տղամարդուն օգնում՝ հնձած խոտը շուռ տալիս, չորացնում, հաւաքում, տղամարդու հետ սայլ բռնում, տուն կրում, մարաղի գլխին սարքում, դէզ տալիս, յետոյ կալի ժամանակը ցորենը, գարին, կորեկը կասում, թեղը քամում, դարմանը մարագն ածում…. Ահա թէ ինչպէս է անցկացնում ամառը անխոնջ հայ գեղջկուհին։ 


1932 թիվ։ Բուզլուխի կանայք՝ երեխաների հետ դաշտում։ Նկարը բուզլուխեցի Մնացական Հովհաննիսյանի։
  Ճշմարիտ, մարդ զմայլվում է, սիրտը մի տեսակ ուրախ տրոփում, երբ տեսնում է գեղջկուհուն և գիւղացուն սար ու դաշտ ընկած, արևի կիզիչ ճառագայթների տակ, ձեռք ձեռքի տուած միասին աշխատելիս։ Գիւղացին և գեղջկուհին ամբողջ ամառը առաւօտեան ժամ 3-4-ից մինչև երեկոյեան ժամի 9-ը ոտի վրա աշխատում են ու աշխատում։


Բուզլուխեցի ամուսինները դաշտ են գնում։

  Դեռ լոյսը չը ծագած, լուսադէմին մօտ, քնի այդ “քաղցր” ժամանակը, պատահել է ինձ լսել հեռուից մի ձայն։ Քնից մի կերպ սթափվելով մարդ ուշադրութիւնը լարում ու սպասում է, և ահա դաշտերի կողմից, այդ իսկ և իսկ գերեզմանային լռութեան միջից մարդու ականջին հասնում են “հօ՜, հօ՜” խուլ և մելամաղձոտ ձայները։
    Անցնում են մի քանի րոպէներ, ձայները որոշվում են․ լսում եմ սայլերի քաղցր ճռճռոցը և գիւղացու առոյգ ձայնը․ “հօ՜, հօ՜, ծաղիկ, հօ՜, Սալբի, հօ՜, ջան”։ Այդպէս է գիւղացին եզներին քշում, նրանց խրախուսելով, “ջան”, “մատաղ”, “սադաղ” ասելով։ Նա խոտն է տուն կրում կամ ցորենի և գարու խուրձերը կալը։ Հէնց այդ ժամանակ գեղջկուհին կուժն է վերցնում, գնում, աղբիւրից կամ գետից ջուր բերում, յետոյ տաւարը կթում, հովւին յանձնում, տունը սարքում, կարդում, տնային բոլոր գործերը վերջացնելուց յետ դաշտը գնում՝ ամուսնուն, հօրը կամ եղբօրն օգնում։ 



Կանայք աղբյուրի մոտ
  Այդպէս՝ գիւղացիք ամբողջ ամառը դադար չունեն։

  Աշունն եկաւ թե չէ, գիւղացին կեռ ու գութանն է վերցնում, լծի գոմէշներ կամ եզներն առաջն անում, դաշտը գնում, վար ու ցան անում։ Այս աշխատանքից յետոյ նա անտառն է գնում, փայտ ու ցախ կտրում, սայլը լցնում, տուն կրում․ բակումը դարսում, ձմեռվայ իր ընտանիքի վառելիքի պաշարը պատրաստում։
  Այս բոլորն անելուց, վերջացնելուց յետ մեր գիւղացին իրան ազատ է համարում ամեն աշխատանքից։ Նա մատնվում է անգործունէութեան, բառիս բուն նշանակութեամբ։ Նրա  միակ գործն ամբողջ ձմեռվայ ընթացքում - իր լծի տաւարը տաք գոմում պահել, պաշտպանելն է։ Իսկ օրվայ մեծ մասը գիւղացին անց է կացնում տաք բուխարու, կամ հնոցի մօտ, երդիկի տակ՝ ծալապատիկ նստած, ծխախոտը բռնած, ծանր ու բարակ ծխելով, կատարեալ նիրհում է։


1992 թ-ից բռնազավթված Բուզլուխը ձմռանը

  Ի՞նչ ասել է տնայնագործությիւն, մեր գիւղացին բոլորովին չը գիտէ։ Մեր խօսքը գեղջկուհու մասին չէ․ նրա համար “հանգստութիւն” բառը գոյութիւն չունի․ գեղջկուհին ամառ թե ձմեռ, գարուն թէ աշուն դադար չունի․ նա միշտ աշխատում է ու աշխատում։ Որքան ժիր, գործունեայ, աշխատասէր է գիւղացին տարվայ միւս եղանակներին, այնքան նա ծոյլ, գործից, աշխատանքից խուսափող է ձմեռը։ Մեր հարցերին, թե ինչու տնայնագործութեան մի որ և իցէ տեսակով չեն զբաղվում, գիւղացիք մեզ պատասխանում էին․ “մեր մարդը էդպես պըներին սովոր չի։ Մերն էնա սաղ (ամբողջ) տարին աշխատե՜նք, ձմեռը նստենք, ու՜տենք”։ 
  Այդպէս է նայում տնայնագործութեան վրա մեր տեսած գիւղերի բնակիչների մեծամասնութիւնը։

  Մի քանի օրից յետոյ վերադարձանք Գետաշէն գիւղը։ 
  Գետաշէն գիւղը գտնվում է Քիւրակ-չայ գետի վրա, մի նեղ ձորակի մեջ։ Գետի ջուրը համեղ է և առողջարար, իսկ կլիման վատառողջ։ 446 ծուխ ունի, 2558 բնակիչներով։ Բնակիչների մեծ մասը գաղթած են այստեղ Ջրաբերդ գաւառից։ Տեղացի ծերունիների պատմելով, երբ Ջրօրհնեաց տօնին (1804) ռուսները տիրապետում են Գանձակին, երկու-երեք ամսից յետոյ մօտ 900 տուն Ջրաբերդից գաղթում են Գանձակ։ Այս գաղթականների կէսը գնում է Գանձակի գաւառում գտնվող Ոսկանապատ գիւղը։ Այս գիւղը նրանք չեն հաւանում։ Իշխան Ցիցիանօվ նրանց առաջարկում է այժմեան Ելենենդօրֆ գերմանական գիւղի տեղը։ Բայց նրանք այդ տեղն էլ չեն հաւանում, գալիս են վերջապէս Գետաշէն գիւղը, ուր 100 տուն բնիկներ են լինում։ Հանգուցեալ Րաֆֆին իր “Խամսայի Մէլիքութիւններ” աշխատութեան մէջ այդ գաղթական ընտանիքների թիւը 300 է հաշւում, դրանց մի մասը Գանձակում մեռնում է, մնացածը փախչում է Ոսկանապատ։ Բայց նրանց Գէտաշէն գալու մասին Րաֆֆին ոչինչ չէ ասում։ Որ գետաշենցոց մեծ մասը Ջրաբերդից գաղթածներ են, այդ հաստատվում է և նրանով, որ պաշտօնական մի քանի թղթերում այդ գիւղը մինչև օրս էլ անուանվում է նաև Ջրաբերդ։  
Գետաշեն

  Ժողովուրդը պարապում է երկրագործութեամբ, մասամբ և մեղուաբուծութեամբ։ Գետաշենցիք վարելահողի պակասությիւն են զգում։ Հողի քչութիւնն է պատճառ, որ գետաշենցիք՝ ընդհանրապէս վերցրած, քիչ չքաւոր դրութեան մէջ են գտնվում։

  Գիւղում կայ երկու դպրոց՝ մեկը արքունական, միւսը հայոց եկեղեցական - ծխական։ Այդ դպրոցները յաճախում են և Գետաշէնի շրջակայքում գտնվող Սուլուկ, Հաջի-շէն և Ղարաբուլաղ հայ գիւղերի երեխաները։Արձակուրդների պատճառով դպրոցների մասին մանրամասն տեղեկութիւններ չը կարողացանք ձեռք բերել։


Բռնազավթված Գետաշենի ս.Մարիամ աստվածածնի եկեղեցին մեր օրերում

  Գիւղն ունի երկու եկեղեցի։ Այդ եկեղեցիներից փոքրի մէջն է գտնվում Րաֆֆիի “Խամսայի Մէլիքութիւնների” մեջ յիշած գրչագիր գեղեցիկ աւետարանը։ Այդ աւետարանը մագաղաթեայ է, կազմը արծաթից և քանդակագործած․ գրողն է մի ոմն Նիկողայոս։ Գրված է երկաթագիր տառերով “ի հայրապետութեան հայոց տեառն Յակոբայ …. Ի թագաւորութեան Պարսից Շահ-Սէփին և Նախիջևանայ խանի Ալղուլի”։ Շահ-Սէփին Շահ-Աբաս մեծի թոռն էր։ Առաքել վարդապետ Դավրիժեցու ասելով, Շահ-Սէփին թագաւորել է 37 տարի (1629-1666 թւականը)։ Ուրեմն աւետարանը այդ ժամանակւայ ձեռագիրներից է։ Այդ աւետարանը մի ժամանակ գերի է ընկնում։ Գերութիունից նրան թափում է Ջրաբերդի Մէլիք-Իսրայէլեան Մէլիք-Հաթամ մեծը 1753 թուականին։


Բռնազավթված Գետաշենը մեր օրերում

  Գետաշէնը Գանձակի գաւառում յայտնի է իր “գիւլիւմ” ասողներով։ Գիւլիւմն ասում, կամ, աւելի ճիշդն ասած, երգում են Վարդավառի նախընթաց գիշերը։

(կը շարունակվի)

Մաս 1-ինը նայեք այստեղ
Մաս 3-րդը նայեք այստեղ

Մաս 4-րդը նայեք այստեղ