Հայոց Բարդին

1988 թվականն էր, ութերորդ դասարանում էի, իսկ այդ տարի պետք է մի քանի առարկաներից քննություն հանձնեինք։
Արցախյան շարժումը ալեկոծում էր Հայաստանը։ Աշակերտներս անմասն չէինք համահայկական զարթոնքից։ Ամեն առավոտ, թերթի կրպակից գնում էի Ավանգարդ, Հայաստան, Երեկոյան Երևան թերթերը, որպեսզի մի լուր ստանամ  Արցախից, Բաքվից, Գանձակից, Շահումյանից, ուր այդ տարիներին պաշտոնական տվյալներով ապրում էին մոտ 550 հազար հայեր։
Եվ ահա, հայոց լեզվի քննությանը պետք է մեր ընտրած բանաստեղծությունը  արտասանեինք։
Ես գտել էի Սիլվա Կապուտիկյանի Հայոց Բարդին հանճարեղ բանաստեղծությունը, որը հեղինակը գրել էր 1959 թվականին, Արցախ այցից հետո։
Մեր դասարանի հայոց լեզվի ուսուցչուհիները Խալաթյան Ելենա Երվանդովնան էր և Հովհաննիսյան Հասմիկ Վանիկովնան։

Եվա ահա, տոմսի հարցերին պատասխանելուց հետո եկավ ընտրված  բանաստեղծության ներկայացման պահը։ Ահա այդ տողերը՝

Հայոց բարդին, Ս.Կապուտիկյան

Ինչքան մենակ բուսնում նա լեռան հետև, մեն մի ձորում,

Ինչքան հեռու իր մոր աչքից, այնքան բուռն է ուժը լարում,

Այնքան ճյուղը ավել փռում, արմատները խորն է խրում,

Կյանքի հյութով ու սաղարթով այնքան թանձր է հայոց բարդին:

Ինչքան նրա դեմը փակում, խորն է ծածկում լեռը Մռավ,

Ինչքան կոծում, կողն են ծեծում ամպ ու անձրև, շանթ ու մռայլ,

Այնքան շանթին ճակատ տալիս, կանաչում է շատ ու շռայլ,

Այնքան ավել ձգվում է վեր, այնքան բարձր է Հայոց բարդին:

Ձգվում է վեր, որ բարձրանա, որ գլուխը մի կերպ հանի

Քար ու ժայռից, ու երևա՛, ու երևա՛ Երևանին,

Ասի` նայի՛ր, եղե՛լ եմ, կամ ու կլինեմ ինչ էլ լինի,

Դու իմացի՛ր, լեռներից վեր, քարից կարծր է հայոց բարդին:

Հաղթանակի զբոսայգու բարդին, 19/11/2022 թ

Ուսուցիչներս գոհ էին։ 

Предательство шаг за шагом

Газета “Голос. Армении”, 12 июня 2012 г.
Ким Каграманян, издатель и редактор общественной газеты «Мрави гоганджнер»' Шаумяновского района, доктор исторических наук

Исполнилось 20 лет трагедии Шаумяновского района НКР. И все 20 лет разбросанным по всему миру шаумяновцам не дает покоя боль за потерянные очаги, за плененную родную землю. Боль за гибель близких и сотни без вести пропавших соотечественников. Но более всего не дает им покоя обида за бездушное отношение тогдашнего руководства Армении к судьбе Шаумяна и шаумяновцев. Снова и снова их мучает вопрос: почему, как это могло случиться?

Долгие годы изучая эту проблему, знакомясь с мнениями осведомленных лиц, сопоставляя известные и новоявленные факты, анализируя политику тогдашнего руководства страны, мы пришли к выводу, что трагедия Шаумяновского района - результат последовательной предательской политики. Именно предательства, а не упущения или неумения. Предательства, осуществленного последовательно, шаг за шагом.

Отделенный Гюлистан

Шаг первый относится к начальной стадии Армянского общенационального движения. Еще в 1987 году гибель прославленного села Чардахлу сильно встревожила армян в Азербайджане. Неслыханный при советской власти факт открытой силовой борьбы властей против армян, опустошение известного на весь мир армянского села вооруженным отрядом азербайджанской милиции не оставляли сомнений, что такая же судьба уготована бакинскими властями всем армянам.

Реакция, правда, была разной. В Баку, да и в других городах армяне почти не вникали в суть происшедшего, из-за чего позже стали легкой добычей для организованных бандитских толп. В Шамхорском, Дашкесанском, Ханларском районах компактно проживающие на своей исторической земле армяне, оказавшиеся один на один против мощной государственной машины и видя равнодушное отношение руководства Армении к их судьбе, без сопротивления покинули родные деревни. Опустели веками недоступные врагу территории. Помнится, несколько лет спустя после этих событий один из руководителей Армении - Владимир Мовсисян во время выступления по Республиканскому телевидению назвал непростительным безразличное отношение властей к судьбе исконно армянских территорий.

Совсем другой была реакция на чардахлинские события в НКАО, а также в сопредельном Шаумяновском районе и Геташенском подрайоне Ханларского района, где армяне встали на защиту своего священного права жить на родной земле. Они объединились и объявили о создании Нагорно-Карабахской Республики в своих границах.

Шаумян-Геташен - это основная часть территории бывшего Гюлистанского меликства, которое сыграло огромную роль в освободительной борьбе нашего народа в XVIII веке. На этой земле почти непрерывно, хотя и в разных формах, сохраняла свое существование армянская государственность. Имена многих сыновей маленького горного края золотыми буквами вписаны в историю становления нашей Первой Республики, начиная с героической Сардарапатской битвы. Тогда группа этих деревень входила в состав нашей республики, что было закреплено законом Армении от 25 мая 1920 года, т. е. уже после советизации Азербайджана (28 апреля 1920 года).

В результате преступного сговора между Турцией и большевистской Россией в 1921 году Карабах был отторгнут от Армении и включен в состав Советского Азербайджана на правах автономии. Однако границы автономии были установлены Азербайджаном таким образом, что многие районы Карабаха, в том числе Гюлистанский, остались вне НКАО, в прямом подчинении Баку. Это предопределило новый этап борьбы за выживание, за вхождение в состав НКАО.

По решению АОД

В годы советской власти маленький горный край смог сохранить свой национальный дух и облик. Примечательно, что в начале 1960- х годов бакинские власти, пользуясь политикой укрупнения сельских районов по всему СССР, пытались объединить Шаумяновский район с соседним Касум-Исмайловским районом, заселенным в основном азербайджанцами, что означало бы неизбежную гибель армянской национальной жизни. Ни угрозы, ни посулы не дали результата. Люди организованно противостояли коварному замыслу, сотни телеграмм были направлены в Москву. В итоге район сохранил свое отдельное существование, хотя был одним из самых маленьких в республике.

Начало Арцахского движения с новой силой пробудило заветную мечту воссоединения района с НКАО. Объявленная в СССР политика перестройки внушала надежды на ее осуществление. Но в самой Советской Армении положение было противоречивое. Если в Азербайджане власти, заручившись поддержкой Москвы, разжигали антиармянские страсти, организовывали погромы армян, то руководство Армении, наоборот, во всем опираясь на Москву, фактически действовало на руку Азербайджану. Поэтому огромные массы народа сплотились вокруг Армянского общенационального движения (АОД). Однако и АОД с первого же дня игнорировал чаяния шаумяновцев.

За прошедшие годы многое выявлено и написано об антинациональной политике АОД, опубликованы вопиющие факты, однако тема Шаумяна в данном контексте почти не затронута.

В то время как шаумяновцы активно и успешно организовали отряды самообороны, объединились с Геташенским подрайоном, направляли обращения и делегации в Степанакерт, Ереван и Москву, руководство АОД всячески старалось как можно быстрее избавиться от проблемы Шаумяна. Руководители АОД откровенно давали понять , что «заботятся» только об НКАО и вопрос Шаумяна поднять не могут. Отрабатывались варианты обмена Шушинского района с Шаумяновским. Только НКАО, но не Карабах. Вот почему АОД был категорически против освобождения других арцахских территорий вокруг НКАО. Только благодаря настойчивости патриотических сил стало возможным освобождение вопреки воле Л. Т.-П. части этих территорий, создание прямой сухопутной связи с Арменией.

Конечно, среди активистов АОД было немало людей, которые посещали Шаумян, разделяли тревоги народа, но решающего значения это не имело. Л.Т.-П. был непоколебим в предательском отношении к Шаумяну. Если на начальном этапе это мало влияло на положение в районе, то на втором этапе, когда начались боевые действия, предательское отношение сыграло решающую роль. Об этом существует множество свидетельств - к примеру, убедительно описано в мемуарах подполковника Днеприка Багдасаряна, сыгравшего важную роль в организации самообороны района («Противостояние». Ереван, 2010, на арм. языке).

Боевой офицер с болью рассказывает, как трагедия Шаумяна шаг за шагом готовилась тогдашним руководством Армении. Он пишет, что Шаумян был «неожиданно и позорно предан противнику» и «трагический конец героической борьбы Шаумяна - лишь видимая часть айсберга, основные же причины замаскированы в его глубинной части». Он приводит примеры открытого предательства, когда Ереван проигнорировал многочисленные тревожные сообщения из Шаумяновского района. А сколько раз в критических ситуациях не отправлялись так нужные Шаумяну снаряды. Больше того. Когда после многократных просьб снаряды наконец отправили, увы, оказалось, что это не те снаряды, которые были нужны! Пришлось вернуть их обратно. Значит, и вертолеты напрасно летали туда и обратно! Это в то время, когда каждый рейс давался ценой жизни. Боевой офицер уверен, что такое не могло произойти случайно.

Где обещанные танки?

…Шаумяновцы до сих пор помнят об обещанных Ереваном 30 танках, которые должны были быть отправлены к ним на помощь весной 1992-го.В последние минуты отчаянной самообороны района на окраине села Манасин Шен со стороны Талыша /т. е. с тыла/ вдруг появились танки. Народ облегченно вздохнул и радостно побежал навстречу танкам. Одна женщина даже протянула графин вина солдатам, сидевшим на башне танка. Увы, это были вражеские танки! Танки постсоветской дивизии, дислоцированной в Кировабаде, с наемным славянским экипажем. Графин взяли и разбили о голову женщины, а танк наехал на собравшихся людей. Спаслись единицы. А где же остались обещанные танки? На этот вопрос могут ответить только Л. Т.-П. и аодовское окружение.

…Летом 1992 г. во время похорон из ереванского Дома офицеров я случайно оказался в процессии рядом с Вазгеном Саркисяном. Он с не известным мне человеком говорил о трагедии Шаумяна. Помнится, собеседник спросил: что это за разговоры об обещанных танках? Вазген Саркисян помолчал с минуту и с глубоким вздохом сказал: «Ты меня извини, но эти партии погубят наш народ. Если ты до сих пор не понял, то учти это».

Мне тогда казалось, что он избегает прямого ответа, однако позже я понял, что это и есть самый прямой ответ. О каких партиях могла идти речь? Коммунисты были за бортом, АОД - у власти. Из остальных - единственной мощной политической силой, притом с боевыми отрядами на фронте, была «Дашнакцутюн», боевые отряды которой сыграли важную роль в самообороне Шаумяна. Предавая шаумяновцев, АОД стремился достичь одновременно двух целей: избавиться от проблемы района и, свалив вину на «Дашнакцутюн», скомпрометировать ее.

26 января нынешнего года «Голос Армении» опубликовал воспоминания бывшего начальника разведуправления ГШ ВС РА полковника Ивана Гукасова о генерале Г. А. Андресяне. Поразительна содержащаяся в них информация. В ответ на упрек в бездействии контрразведки накануне потери Шаумяна автор ответил: «Я своевременно докладывал о подготовке противника к широкомасштабным наступательным боевым действиям в Шаумяновском и Мартакертском районах с целью уничтожения наших войск и захвата этих районов. Противник хотел взять реванш за потерю Шуши и Лачина. Своевременно и заблаговременно о планируемом противником наступлении, его силах, группировке и сроках наступления письменно было доложено мной президенту страны и министру обороны. Один экземпляр этого документа находится в разведывательном управлении…Я каждой клеткой чувствовал готовящееся наступление противника на этих направлениях…» Иван Гукасов добавляет, что этот факт был подтвержден Вазгеном Саркисяном в присутствии генерала Г. А. Андресяна. Объяснение этому преступному бездействию, как и другим фактам откровенного предательства, может дать только Л. Т.-П.

Память родного государства

В последнее время в прессе в результате журналистских расследований появляются сообщения о все новых фактах предательства, которые постепенно складываются в подробную и убедительную картину трагедии Шаумяновского района. Нет никаких сомнений, что вскоре все эти материалы будут обобщены и станут еще одним обвинением преступному аодовскому режиму.

Предательство продолжалось и после падения Шаумяновского района. Руководство АОД, свалив всю вину за происшедшее на шаумяновцев, прилагало усилия, чтобы разложить их ряды, разъединить и предать забвению тему Шаумяна. Более того, всячески пыталось настроить общественное мнение против этих обездоленных людей. Ведь можно было организовать компактное размещение депортированных? Сколько было в те дни в Армении опустевших деревень! Тогда в основном сохранился бы неповторимый генофонд. Но нет! «Любезно» было предоставлено место прямо в центре столицы, на виду у тысяч прохожих, на асфальте, чтобы окончательно деморализовать этих несчастных и лишить авторитета их руководителей.

…Брошенные на произвол судьбы, люди постепенно разъехались кто куда. Но даже после этого силы самообороны района реорганизовались в партизанский отряд, не давая врагу возможность заселить наши опустошенные деревни, и во многом обеспечили успех армии НКР в освобождении арцахских территорий, укреплении границ молодой республики.

После установления перемирия шаумяновцы первыми начали «освоение» освобожденных территорий, возвращались туда семьями, возрождая армянские села. Шаумяновцы, поселившиеся в разных странах, оказали финансовую помощь этим переселенцам. Притом помощь могла быть намного больше, могла бы даже носить массовый характер, если бы люди знали, что родное государство помнит о них, если бы помощь организовалась на государственном уровне.

Шаумяновцы мечтают и готовы сделать все, что в их силах, для освобождения родной земли. Достижению этой заветной цели помогут также трезвый анализ происшедшего и четкая национальная политика в этом направлении. До сих пор, к сожалению, ощутимых сдвигов в этом вопросе нет. 13 июня - очередная годовщина потери Шаумяна. Сколько ответственных лиц помнят об этом? А ведь помнить надо, и не только по особым случаям!

Նոր Հայաստանում ևս կանաչ այգիները վերացնում են

Շատ անգամ եմ անդրադարձել Երևանի այս կամ այն հատվածում այգիների վերացման փաստերին։ 
Այսօր, երբ Արցախում 11-րդ օրն է գազ չկա, առատ ձյան տեղումներ են Ստեփանակերտում, ձյան շերտը այնտեղ հասել է 40 սմ-ի։ Երևանում նույնպես անսովոր ցուրտ է մարտի 19-ի համար՝ -2 աստիճան է, երկու օր անդադար ձյուն էր տեղում, այսօր նույնպես եղան տեղումներ։
Բոլորի ուշադրությունը տարված է այս և ռուս-ուկրաինական պատերազմով, արևմտյան երկրները աննախադեպ պատժամիջոցներ են մտցրել Ռուսաստանի դեմ, կա ահավոր գնաճ։ 
Իսկ Երևանում այս պահին գտնվում են մարդիկ, որոնք այս իրավիճակում այգիներ են նորից քանդում, փորում, իրենցով են անում։

Ու քաղաքի ամենակենտրոն մասում, Շախմատի դպրոցի ետնամասում, Գորկու դպրոցի,  Հանրային ռադիոյի և Երևանի պետական համալսարանի շենքերի դիմաց։ 

Ոչ մի շինարարական թույլտվություն չկար մոտակայքում կպցրած, թեև չեմ էլ կասկածում, որ այս տոտալ անտեր վիճակում, ով ինչ ասես կարող է անել մեր քաղաքում, հատկապես որ մարդկանց ուշադրությունը այս պահին այսպիսի հարցերը չեն։

Երևանի նոր քաղաքապետ, ի՞նչ կասեք։ Այս ինչ են կառուցում ու ինչու եք թույլ տալիս, որ ավիրեն համալսարանական այգու վերջին պատառները։
Երևանի ավագանի։ Ձեզ այս հարցերը չե՞ն վերաբերվու՞մ։ Այս ինչ է կատարվում ձեր "Նոր Հայաստանում"։ Էս ինչ ֆունդամենտ են գցել ծառերի արմատների վրա։

Լավ, ինքա՞ն կարելի է ատել սեփական քաղաքը։ 

Րաֆֆու նոթերը Հյուսիսային Արցախի մասին: Մաս 6

Խարխափուտ

Օգոստոսի 4-ին գուրս եկա Կարաչինարից: Անցնելով Գորանի գետը, մի վերստ առաջ գալով, հասա Խարխափուտ կոչված հայաբնակ գյուղը, որ զարդարված էր գեղեցիկ այգիներով: Այդ գյուղը գտնվում է նույն անունով ձորի բերանում, որի միջով ճանապարհը խարխափելով տանում է դեպի Գյուլիստան գյուղը: Այդ ձորը ձգվում է անտառոտ երկու լեռնային գոտիների միջով, որ բարձրանում են ճանապարհի աջ և ձախ կողմից: Ձորի միջով վազում է մի վտակ, որ գնալով խառնվում է Գորանի գետակին: 

Խարխափուտի վայրենացած այգիները։ Հեռվում Մռավն է

Ճանապարհին պատահեց ինձ տեսնել Մելիք Բեգլարի այգու տեղը: Հնձանի տեղը, դարավոր թթենիները, ընկուզենիները, տանձենիները և այլ պտղատու ծառեր, ծերացած, վայրենացած, դեռ մնում են: Այդ այգին ունի մի ռոմանական նշանակություն, երևելի մելիքի կյանքից, որովհետև այդ այգու մեջ էր պահում նա յուր Բալա անունով խասային:

Գյուլիստան

Շարունակելով ճանապարհը նույն ձորի միջով և կես ժամի չափ առաջ գնալով, անտառը վերջանում է, և ճանապարհը ընկնում է հարթ բարձրավանդակների վրա, որ զուրկ են անտառից: Այստեղ կան արոտատեղիներ և մշակած դաշտեր: Խաչի գատուկից անցնելով, ճանապարհը հետզհետե ցածանում է դեպի մի խոր ձոր, որի մեջ գտնվում է Գյուլիստան գյուղը: 

Մռավ լեռ

Գյուլիստան գյուղը, որի անունով կոչվում է Գյուլիստանի մահալը, գտնվում է կարծես մի խոր կաթսայի մեջ, որի չորս կողմից բարձրանում են անտառապատ լեռներ, որպիսի են Գոգթափա, Կարմիր-խաչ լեռը, Ղազուն տուրմաշ և Մռավի շարունակությունը կազմող սարերը: 

Գյուլիստան գյուղը

Գյուլիստան գյուղը հայաբնակ է, գտնվում է Ինջա կոչված գետակի մոտ: Ունի մի եկեղեցի, որ շատ հին չէ: Հին եկեղեցին ավերակ է, այժմ նույն գյուղացիները, որ նրա մեջ մկրտվել են, նրա սերունդը հազար անգամ համբուրել են, նրա մեջ պահում են իրանց ոչխարները: Զարմանալի մարդիկ են այդ գյուղացիները, նրանց մեջ կա և ծայրահեղ մոլեռանդություն և ծայրահեղ անկրոնություն, իսկ հաստատ ոչինչ չկա նրանց մեջ: 

Գյուլիստանի եկեղեցում գտնվում է մե հռչակավոր գրչագիր ավետարան, որ պաշտվում է ամբողջ գավառի ժողովրդից: Սկսյալ Գանձակից և ամեն կողմերից քաշում է նա յուր մոտ ուխտավորների բազմություն, և նրան վերաբերում են բազմաթիվ հրաշագործությունները: 

Գյուլիստանի եկեղեցին

Գյուլիստանում իջևանած լինելով գյուղի քահանայի տանը, ես խնդրեցի, որ ինձ տանե եկեղեցին և ցույց տա հիշյալ ավետարանը: Նա մեծ ուրախությամբ կատարեց իմ խնդիրքը, կարծելով, թե ես էլ ուխտավոր եմ: Մտանք եկեղեցին, նա իսկույն ծածկվեցավ շուրջառով և մի արկղի միջից դուրս հանեց մի ահագին կապոց և դրեց գրքակալի վրա: Այդ կապոցը ուրիշ ոչինչ չէր, եթե ոչ գույնզգույն թաշկինակներ մինը մյուսի վրա փաթաթած: Քահանան շարունակելով շարականը, մեկ-մեկ բաց էր անում թաշկինակները, որոնցից շատերը մետաքսից էին: Վերջապես, այդ բոլոր փաթեթների միջից հայտնվեցավ ավետարանը: Ես մոտեցա և համբուրեցի նրա կազմը: Հետո կամեցա բաց անել, որ նայեմ: Քահանան արգելեց, կիսաքաղաքավարի կերպով հասկացնելով, որ ինքը միայն կարող էր նրան բաց անել, իսկ մի աշխարհական մարդու մատները չպիտի շոշափեին այդ սրբությունը: Ես չհակառակվեցա, ասելով, որ նա բաց անե. ես միայն հեռվից կնայեմ: Քահանան յուր ձեռքով, որ շատ էլ մաքուր չէր, բաց արեց սուրբ գիրքը: Դա մի հասարակ գրչագիր ավետարան էր, հաստ թղթի վրա գրված, ոչ Գետաշենի ավետարանի գեղեցկությունն ուներ և ոչ նրա գրչության արհեստը: Պատկերները շատ տգեղ էին, այնուամենայնիվ ժողովրդի մեջ ավելի համարում և համբավ ստացած էր, քան թե Գետաշենի ավետարանը: Իմ որոնածը էր նրա հիշատակարանների մեջ մի պատմական տեղեկություն գտնել, այն ևս չգտա, որովհետև վերջին թերթերը քրքրված և պակաս էին:

Մյուս օրը վաղ առավոտյան ես ցանկացա տեսնել երկու հնություներ, որ Գյուլիստանի գյուղից շատ հեռու չեն: Դրանցից մեկն էր ս. Ամենափրկչի անապատը, իսկ մյուսը՝ Գյուլիստանի բերդը: Իմ հյուրընկալ քահանան, թեև մոտ յոթանասուն տարեկան մարդ էր, յուր ձեռքով ձին թամքելով, մի ձի էլ ինձ համար պատրաստելով, հրացանը ձգեց ուսին, ծտի նման թռավ նրա վրա և իմ առջևը ընկնելով, սկսեց առաջնորդել ինձ: 

Առավոտյան զով ժամանակն էր: Մենք գնում էինք ձորի միջով, որտեղից անցնում է արծաթի նման սպիտակ Աղ-սու կոչված գետակը: Այդ գետակի վրա պետք է գտնեինք Ամենափրկչի անապատը: Նա Գյուլիստանից մի և կես ժամու չափ հեռավորություն ուներ, այդ պատճառով ես չէի շտապում, հետաքրքրվեցա իմ տերտերիցս մի քանի տեղեկություններ հավաքել: 

— Տեր հայր, այս անտառում պտղատու ծառեր կա՞ն:

Նա գլուխը բացասական կերպով շարժում է, պատասխանելով, — օրհնած, ոչինչ չկա:

Մի փոքր անցնում ենք, տեսնում եմ հոնի, զկեռի, կաղինի, տանձենու և այլ պտղատու ծառեր:

—Տեր հայր, դու ասում էիր, որ պտղատու ծառեր չկան, այդ ի՞նչ է. տես, հոնի, զկեռի:

—Ո՞նց չկան, կան, հաճար կա:

Հաճարն էլ ես նոր լսեցի: — Հաճարը ի՞նչ են անում:

— Խոզերին են ուտացնում:

Այդ խոսակցության միջոցին տերտերը ինձ հեռվից ցույց տվեց Ամենափրկչի անապատը: Նա մանր առարկաների վրա, որպես էին պտուղները, ուշադրություն չէր դարձնում, խոշոր բաները ավելի շուտ էր տեսնում:

Ամենափրկչի անապատը, ինչպես ասացի, գտնվում էր Աղ-սու գետակի մոտ, ոչ այնքան հեռու Մռավ լեռից, մի անտառապատ ձորակի մեջ: Անապատի տաճարի շինվածքը կանգնած է չորս բոլորակ սյուների վրա, որ շինված են խամկուր քարից: Այդ տաճարը այժմ ամայի է. խաշնարած թուրքերը անասուններ են լցնում նրա մեջ. անասունների աղբը թանձրացած էր հատակի վրա: Տաճարից ոչ այնքան հեռու կա մի այլ շինվածք, ուր ապրում էր մի ժամանակ այնտեղի միաբանությունը: Դա էլ նույնպես անասնանոց է դարձել: Թե տաճարի և թե միաբանության բնակարանի բոլոր շինությունները դեռ մնացել են ամբողջ. կտուրների վրա բուսել են մացառներ և աճել են ահագին ծառեր: Անապատից մի քսան քայլ հեռավորության վրա գտնվում է մի փոքրիկ մատուռ, որ ուխտատեղի է. այստեղ դեռ թուրքերի անասունները մուտք չեն գործել, որովհետև դուռ ունի: Զարմանալի անհոգություն, թե ժողովրդի և թե մեր հոգևոր կառավարության կողմից. ահագին ծախքեր անելով, նախնիքը թողել են այդ սրբավայրերը: Այժմ նրանց որդիքը գոնե դռները քարով ամուր կպցնեին, բաց չթողնեին, որ թուրքերի անասնանոց դառնար: Անապատի ջրաղացի ավերակները դեռ մնում են: 

Նապատ վանքը

Այդ անապատի գավթում թաղված կան զանազան անձանց գերեզմաններ, որոնց թվում է Աբրահամ յուզբաշու գերեզմանը (որ գնաց Պետրոս Մեծի մոտ): 

Ես շտապում էի տեսնել Գյուլիստանի բերդը, որի մեջ ամրացած, հայոց մելիքները մինչև վերջին ժամանակները սարսափեցնում էին մահմեդականներին: Ամենափրկչի անապատից մի նեղ ճանապարհ անտառների միջով ուղիղ տանում է դեպի բերդը: Նա շատ հեռու չեր, ընդամենը պետք է գնալ մի երեք վերստ, որը հեռվից տեսա, իմ սիրտը սկսեց բաբախել: Ես տեսնում էի այն բերդերից մեկը, որի մեջ իմ վեպի հերոսները գործել էին: 

Գյուլիստանի բերդը

Այդ բերդի տեղը բնության հրաշալիքներից մեկն է: Մի ահագին սեպացած քարաժայռ բարձրանում է խոր ձորի միջից և այդ քարաժայռի գլխին շինված է բերդը: Որպես խրամատ ծառայում է նրան խոր անդունդը, որի միջով հոսող գետակը պտույտներ է գործում և այդ քարաժայռի երեք կողմից ոլորվելով, նրան թերակղզու ձև է տալիս: Մի կողմից միայն բարձր քարաժայռի ստորոտը միանում է ցամաքի հետ: 

Մռավ լեռը այստեղից ընդամենը մի երկու վերստ ճանապարհ է, բայց ես նրա գագաթը բարձրանալու բախտ չունեցա: Չնայելով իմ բոլոր թախանձանքին, ինձ առաջնորդող քահանան չկամեցավ ինձ հետ գալ, անդադար կրկնելով, թե մեզ կսպանեն: Եվ ոչ մի Գյուլիստանցի չցանկացավ ինձ հետ ուղեկցել, միևնույնը կրկնելով: Բանից դուրս եկավ, որ այդ բոլոր երկյուղը խաշնարած թուրքերիցն է, որ այդ լեռան ստորոտներում ցրված են: Զարմանալի բան է, Աֆրիկայում ճանապարհորդը ավելի ապահով է իրան զգում, քան թե այստեղ: 

Բայց որքան ես տեղեկացա ականատեսներից, թեև Մռավը հեռվից խիստ սրածայր է երևում, բայց նրա գագաթը բոլորովին տափարակ է, և բավական տարածություն ունի: Նրա գագաթի վրա կան երկու գերեզմաններ, որ հայոց ուխտատեղի է: Այդ գերեզմանները պատկանում են ճգնավորների, որոնք բնակվում էին այդ լեռան գագաթի վրա: Մինչև այսօր ցույց են տալիս նրանց ճգնարանները, որոնք ուրիշ բան չեն, եթե ոչ երեք ահագին քարեր միմյանց մոտ դրած և մի քար ևս դրած նրանց վրա որպես ծածկոց: Միջում մի մարդ միայն կարող է բնակվիլ: Այդ ահագին քարերի այսպես միմյանց վրա դրվիլը միայն հսկաների գործ կարող է համարվել: 

Մռավ լեռը Գյուլիստանից

Գյուլիստանից դուրս գալով, բարձրացանք Թոռուտ կոչված անտառապատ լեռների վրա: Այդ լեռները արժանի են իրանց անվանը, որովհետև, օդի մեջ, կարծես մի տեսակ նուրբ անձրև աննկատելի կերպով թորում է: Երկու ժամից հետո հասանք Թոռուտ գյուղը, որ կոչվում է նաև Յուղակեր: Այստեղ բնակվում են ոչ ավելի քան 15 հայ ընտանիք, որ գաղթական են Շուշվա կողմերից: Այդ գյուղը առաջ հայոց բազմամարդ գյուղերից մեկն է եղել, հետո ավերակ է դարձել, այժմ նորից այնտեղ բնակություն են հաստատել: 

Հիշյալ գյուղում փոքր-ինչ հանգստանալով, երբ նկատեցի տեղային անպիտան տանուտերը ձին ուշացնում է, ստիպվեցա այդ գյուղի մոտ իջևանած քոլանիներից մի ձի վարձել և շարունակել իմ ճանապարհը: 

Թալիշ

Թոռուտից դուրս գալով դարձյալ անտառների միջով շարունակելով մեր ճանապարհը, մեկ ժամ առաջ գնալուց հետո, իմ առաջնորդ քոլանին դարձյալ ընդհատեց տիրող լռությունը, ասելով՝ «Հիմա կտեսնենք այն տունը, որ ասում էինք»: 

Իմ սիրտը թնդաց ուրախությունից, ես պիտի տեսնեի Գյուլիստանի հին մելիքների պալատները: Ճանապարհը սկսեց ցած իջնել, դեռ ոչինչ չէր երևում անտառի ծառերը արգելում էին հեռվից մի բան տեսնել: Երբ բոլորովին մոտեցանք, երևաց սպիտակ պալատը: 

Պալատը շինված է ամբողջապես սպիտակ քարերից: Նա բաժանվում է երկու շինվածքների, մինը մյուսի հանդեպ, մեջտեղից ճանապարհ է անցնում: Հոռեկի բլուրի ստորոտում գտնվում է բուն պալատը: Ամբողջությունը քառակուսի ձև ունի. շրջապատի չորս անկյունները ամրացրած են չորս աշտարակներով: Գլխավոր դռնից ներս մտնելով բակը, դեպի աջ կողմը բոլորովին ողջ կանգնած են մի կարգ ընդարձակ սենյակներ. նրանց թիվը ութն է: Սենյակների առաստաղը կամարակապ է և գմբեթաձև: Գմբեթի գագաթից բոլորաձև երդիկ է բացված, որտեղից լույս է թափվում: Սենյակները ուրիշ լուսամուտներ չունին: Դրանց ձևը սյունեցու տան կատարելագործված ձևն է: Այդ մի կարգ սենյակների առջևը կա երկայն պատշգամբ, որ ծածկված է կամարներով, որոնք ամրանում են ութր հաստ սյուների վրա: Սյուները քառակուսի են, շինված քարից, որպես ամբողջ շինվածքը:

Մելիք Բեգլարյանների պալատը։ Գծ․ Ա․Ղուլյանի

Պալատի այդ կարգի սենյակները հարմարեցրած են բնակիչների բոլոր պահանջներին, բոլորի մեջ կան բուխարիներ. կա առանձին խոհանոց, նրա մոտ ստորերկրյա մառան, զանազան պահեստի տեղեր և այլն: Սենյակների դռները եկեղեցու դռների ձև ունին, քարե կշտանոցներով: Այդ կարգի սենյակները բոլորը մի հարկանի են և պահպանել են իրանց ամբողջությունը: Քարն ու կիրը, — այդ է նրանց բաղադրությունը. փայտի մի կտոր անգամ չկա նրանց շինվածքի մեջ: 

Մելիք Բեգլարյանների պալատի ավերակները Թալիշում

Այդ մի կարգ սենյակների հանդեպ կառուցված է պալատի մյուս մասը, որ բաժանվում է առաջինից երկայնաձև, քառակուսի բակով: Դա բաղկանում է մի ընդարձակ սրահից, որի երեսը բաց է և որը ծառայելիս է եղել ամառվա բնակության համար: Ըստ մեծի մասին այս տեսակ սրահներ ունենում են իշխանները, որոնք պարսից սովորության համեմատ, այնտեղ նստելով, դատավորություն են անում: Ժողովուրդը թակում, բաց օդի մեջ կանգնած է լինում, իշխանը սրահում նստած լսում է նրանց խոսքը և վճիռներ է տալիս: Սրահի երկու կողմերում կան գեղեցիկ սենյակներ, որոնք երեքհարկանի են եղել: Վերին հարկը քանդված է: 

Այդ պալատի հանդեպ, ճանապարհի մյուս կողմում, կա մի այլ առանձին շինվածք, որը յուր ընդարձակությամբ ավելի մեծ է, քան առաջինը: Որպես երևում է դա ծառայելիս է եղել հիշյալ պալատում բնակվող իշխանի ծառաների, հյուրերի և պահապանների բնակության համար: Այստեղ կա ախոռատուն, ստորերկրյա ներքնատներ, որոնք բանտի համար են եղել և այլ զանազան ծածկոցներ: Այդ շինվածքի ամբողջությունը նույնպես քառակուսի ձև ունի. անկյունները ամրացած են ահագին աշտարակներով: Բայց մի քանի շինվածքներ միայն այստեղ պահպանել են իրանց ամբողջությունը. մնացածը քայքայված է, անտառը մասամբ պատել է, սենյակների միջից ծառեր են բուսել: 

Այդ մասնում մի դահլիճի դռան կամարի վրա կարդացվում է հետևյալ արձանագրությունը. «Հիշատակ է Օհան բարուն տերին Մելիք Թամրազ թ. ՌՃՀԶ» (1176):
Հիշյալ երկու շինվածքներից փոքր-ինչ հեռու, մի աղբյուրի մոտ, գտնվում են բաղանիքները, որոնց առաստաղի գմբեթները քանդված են, իսկ մնացածը ողջ է:
Առհասարակ հնության այդ գեղեցիկ հիշատակարանները, որ կառուցված են քարով և կրով միայն, ոչ այնքան տրորվում են ժամանակից, որքան ժողովրդի բարբարոս ձեռքերից: Թալիշեցի հայերը դրանց մոտ ունին կիր այրելու քուրաներ. քանդում են պալատների քարերը և քուրաների մեջ այրելով, կիր են պատրաստում: Թեև շրջակա լեռները կազմված են կրային քարերից, բայց ծույլ գյուղացու համար ավելի հեշտ է քանդել պալատի արդեն պատրաստի քարերը:
Տեղացիք այդ պալատները ընծայում են մելիք Թամրազին և նրա եղբայր Աբով յուզբաշուն: Բայց այդ շինվածքների գոյությունը պետք է ավելի հին համարել, քան հիշյալ երկու իշխանների ժամանակները: Դրանք, անտարակույս, Աղվանից վաղեմի իշխանների կամ թագավորների ամառանոցներ են: 

Բարտավ քաղաքի Աղվանից իշխանները սովորություն ունեին ամառը այդ կողմերի
անտառապատ լեռների վրա անցկացնել, որովհետև ամառվա տոթը Բարտավի մեջ անտանելի է լինում:
Հիշյալ պալատներից բարձրանում է դեպի Հոռեկ գյուղը, որ գտնվում է անտառապատ սարի լանջքի վրա: Հոռեկը հին Թառիջն է, որ հիմնեց ուտիացոց աշխարհից գաղթական Թառիջ իշխանը, որ Գյուլիստանի կամ Թարիջի (Թալիշի) մահալին տիրող իշխանների նախապապն է:
Այդ գյուղի մեջ այժմ բնակություն չկա, շինվածքները բոլորը կորած են անտառի տակ: Որովհետև, երբ բնակիչները գաղթեցին Վրաստան, այդ գյուղը ավերակ դարձավ, այնտեղից վերադառնալով 4 վերստ հեռավորության վրա հիմնեցին նոր Թարիջ կամ Թալիշ գյուղը:
Հոռեկում կամ հին Թալիշում այժմ շեն է մնացել միայն մի եկեղեցի, որ ուխտատեղի է: Դա շինված է ՉԻԸ (728) թվին, 602 տարվա հնություն ունի: Եկեղեցին բաղկացած է երկու մասնից՝ գավթից և տաճարից: Եկեղեցու շուրջը, անտառի մեջ, պատած մացառներով, ցրված են Թալիշի մահալի վաղեմի տիրապետողների մամռապատ շիրիմները: Ինձ հաջողվեց մացառների միջին գտնել մի քանի մելիքների, յուզբաշիների և բեկերի գերեզմաններ, որոնք մեծ դեր են խաղացել այդ երկրի պատմության մեջ: Թալիշի մելիքների այժմյան ներկայացուցիչների՝ Մելիք Բեգլարովների տոհմային գերեզմանատունը նույնպես այստեղ է: Հոռեկի եկեղեցին ուխտատեղի է, գտնվում է մի հիանալի անտառապատ սարի լանջքի վրա, որի բարձրությունից երևում է Կուր գետը, Թարթար գետը և Ջուանշիրի մահալի հարթ տափարակները:

Հոռեկի վանք

Արևը մայր է մտել, երեկոյան մութը բավական թանձրացել էր, ես տատասկների մեջ տակավին որոնում էի նոր գերեզմաններ: Այն տապանաքարերը, որոնք բաց էին մնացած, դժվարությամբ էին կարդացվում, ժամանակը մաշել էր արձանագրությունները: Իսկ նրանք, որ պատած էին մամուռով, կամ ծածկված էին հողով, պահպանվել էին: Շատ տեղ առանձին պատրաստություններ էին հարկավոր տապանաքարերը բաց անելու համար, պետք էր բահ՝ հողը փորելու, պետք էր տապար` թուփերը կամ ծառերը կտրատելու, որոնք խիտ կերպով աճել էին նրանց շուրջը: Թեև վերջին դեպքում ինձ օգնում էր իմ առաջնորդ քոլանին, իր խենջարով կտրատելով թփերը, բայց այդ մի մարդու գործ չէր: 

Գերեզմանաքարերը։

Երբ խավարը բոլորովին պատեց, պատանի քոլանին ասաց ինձ.

—Աղա, դուք չե՞ք վախենում:

—Ինչի՞ց:

—Այդ լեռների վրա մի սոխի համար մարդու գլուխը կկտրեն: Երկու օր չկա, — ավելացրեց նա, — ահա այնտեղ մի մարդ սպանեցին. նա ցույց տվեց դեպի Թալիշ տանող ճանապարհը: 

Ոչ այնքան պատանի քոլանիի զգուշացնող խոսքերը, որքան գիշերային մութը ստիպեց ինձ թողնել հայոց վաղեմի հերոսների հանգստարանը. ես նստեցի ձին, և իմ ուղեկիցը առաջնորդեց ինձ դեպի Թալիշ գյուղը, որ այստեղից երկու ժամվա հեռավորության վրա էր գտնվում:

Բոլորովին մութն էր, երբ ես հասա Թալիշ գյուղը և իջևանեցի տեղային յուզբաշու տանը: Այդ գյուղը որպես վերևում հիշեցի, հիմնել են հին թալիշեցիք, երբ նրանք վերադարձան գաղթականությունից: Հնության արժանավոր մի բան չգտա այստեղ: Գյուղը դեռ նոր է, ոչ եկեղեցի ունին, ոչ գերեզմանատուն. իրանց ննջեցյալները թաղում են հին Թալիշում, Հոռեկի եկեղեցու շրջակայքում: 

Մյուս օրը ինձ ասացին, որ այստեղ մի մարդու տանը մի սուրբ գիրք կա, որով բժշկություններ են լինում: Իսկույն հասկացաք որ Ավետարան կլինի: Ինձ այնքան չէր հետաքրքրում գրքի հրաշագործությունը, որքան այն միտքը, թե կարելի է նրա հիշատակարանների մեջ մի պատմական տեղեկություն գտնել, այդ պատճառով ինձ հետ առնելով գյուղի երիտասարդ քահանային, գնացինք այդ գիրքը տեսնելու: Նա գտնվում էր մի հասարակ գյուղացու մոտ և այդ գրքի պատճառով գյուղացին իր տունը ուխտատեղի էր շինել: Ամեն կողմից թափվում էին այնտեղ հիվանդներ և զանազան ցավագարներ, որոնցից, իհարկե, գյուղացին շահվում էր: 

Ինձ ևս ուխտավոր համարելով, տանտերը մեծ ուրախությամբ ընդունեց: Իսկույն առաջարկեց նա մոմեր գնել, որ յուր մոտ պատրաստի պահում էր: 

Գիրքը դրած էր մի մութ, խոնավ խորանում, որի դուռը բացվում էր տան մեջ: Այստեղ այնքան մութն էր, որ չնայելով մենք մեր գնած մոմերը վառեցինք, բայց դարձյալ դժվար էր կարդալ հին գրչագիրը, որի տառերը ժամանակի հնությունից մուգ-դեղին գույն էին ստացել: Ես խնդրեցի, որ  գիրքը դուրս տանեն, տան տերը ընդդիմացավ, ասելով, որ «աղան» կբարկանա, եթե տեղից շարժեն նրան: Ով էր այդ «աղան» ես հասկանալ չկարողացա: Միայն, եթե «աղա» համարում էր նա Հիսուս Քրիստոսին, կարծեմ ավելի պիտի բարկանար տանտիրոջ վրա, որ յուր հեղինակությունը՝ սուրբ Ավետարանը, բանտարկել էր մի մթին խորանում և անմատչելի էր դարձրել հասարակությանը, — այն Հիսուս Քրիստոսը, որ ասում էր, թե ճրագը չեն գնում ամանի տակ, այլ աշտանակի վրա, որ լույս տա ամենին: 

Այս քարոզները թեև ես կարդացի տանտիրոջը, բայց նրա ականջը չմտավ, նա թույլ չտվեց սուրբ ավետարանը յուր մթին խորշից դուրս հանել, որ կարողանայի հետազոտել նրան, թեև երիտասարդ քահանան ևս աշխատում էր համոզել նրան, որ դրանում ոչինչ մեղք բան չկա: Ես կարողացա կարդալ նրա թվականը միայն. 821 տարվա հնություն ունի, գրված է հայոց ՇԹ (509) թվականին, բավական հաստ մագաղաթի վրա, խոշոր և գեղեցիկ երկաթագրերով: Այդ պատճառով գիրքը բավական հաստ ծավալ է ստացել, թեև նա բովանդակում է իր մեջ չորս ավետարանիչները միայն: 

Կրոնը և սնահավատությունը ավելի քան ութն հարյուր տարի պահպանեցին մեր նախնյաց գրչի այդ սուրբ հիշատակարանը: Բայց այն գրքերը, որ նրանց հանճարի ծնունդն էին, ոչնչացան: Գյուղացիների խրճիթներում, եկեղեցիների, վանքերի պահարաններում ես չէի տեսնում և ոչ մեկը նրանցից: Այդ ավետարանը, ինչպես և Գետաշեն գյուղի ավետարանը, գերի ընկած է լինում այլ ազգիների ձեռքում, բարեպաշտ անձինք փող են տալիս և ազատում են նրանց, գրել տալով վերջին թերթերի վրա իրանց ամբողջ ազգատոհմի անունները, որ ապագա սերունդը «աստված ողորմի» ասե նրանց հոգուն: Բայց ինձ չպատահեց տեսնել և ոչ մի Խորենացի և ոչ մի Եղիշե, որ թափված լիներ բարբարոսի ձեռքից, որ ունենար այսպիսի հիշատակարան: Դրանք անհետացան, ոչ գյուղացու խրճիթը և ոչ եկեղեցին չպահպանեցին նրանց:

Նոթերի նախորդ մասերը՝

Մաս 1
Մաս 2
Մաս 3
Մաս 4
Մաս 5
Մաս 6

Րաֆֆու նոթերը Հյուսիսային Արցախի մասին: Մաս 5

 Էրքեջ

Մի թուրքից ձի վարձելով, ճանապարհ ընկա: Ձիու տերը եկավ ինձ հետ ճանապարհը ցույց տալու համար: Հարցուփորձով հասկացա, որ իմ առաջնորդը թուրքի մի թափառական ցեղին էր պատկանում, և մեծ անզգուշություն էր իմ կողմից մի այսպիսի ավազակի հետ, միայնակ, լեռների վրա ճանապարհորդել: Նա փիադա էր, ասացի, որ առաջ գնա, իսկ ես ձիով կհետևեմ նրան: Այդ այն նպատակով էր, եթե թուրքը ինձ կողոպտելու փորձ անե, ես կարողանամ շուտով նկատել և պաշտպանվելու միջոց ունենամ: Իմ հետևից գալով, նա կարող էր մի ատրճանակի հարվածքով ինձ ցած գլորել, հետո կողոպտել: Բարեբախտաբար ոչինչ չպատահեց և ես Թոդան թուրքաբնակ գյուղից անցնելով, անվտանգ հասա հայոց Էրքեջ գյուղը, որ գտնվում է Բալայքյուրակ գետի մոտ:

Էրքեջ հայկական գյուղը

Չկամենալով Էրքեջում երկար մնալ, շուտով կանչել տվի գյուղի քահանային, որ եկեղեցու դուռը բաց անե: Քահանան հայտնվեցավ, դա Կարա-բուլաղի արհեստավոր քահանայի հակապատկերն էր: Նա հոժարությամբ բաց արավ եկեղեցու դռները, կարծելով, թե ես ուխտավոր եմ և շուտով ավետարանը և մի կոտրած խաչ դրեց սեղանի վրա, որ ես համբուրեմ և նրան փող տամ: Բայց երբ նկատեց, որ ես հիշատետրը դուրս հանեցի ծոցիցս և սկսեցի մատիտով մի քանի նկատողություններ անել նրա վրա, քահանան սարսափեց, կարծելով, թե ես մի պաշտոնական անձն եմ և սատանան գիտե, ինչ նպատակով եկել եմ նրա եկեղեցին «գրելու»: Իմ բոլոր ջանքը, համոզելու նրան, որ նա այսպիսի կասկածներ չունենա, իզուր անցավ: Նա ոչինչ չկամեցավ ինձ ցույց տալ:

Էրքեջի սուրբ Սարգիս եկեղեցին, լուս․Ա․Ղուլյանի 1980 թ.

Մտածելով, որ կարող է մի անախորժություն պատահել, ես թողեցի ու դուրս եկա եկեղեցուց, բայց ամենևին չմեղադրելով ողորմելի քահանային: Էրքեջից դուրս գալով, շարունակեցի իմ ճանապարհը դեպի Կարաչինար, կամ Աղջաղալա (Սպիտակ բերդ):

Ղարաչինար (Աղջաղալա կամ Սպիտակ բերդ)  

Էրքեջից դուրս գալով, շարունակեցի իմ ճանապարհը դեպի Կարաչինար, կամ Աղջաղալա (Սպիտակ բերդ): Դեպի ձախ կողմի լեռները, որ շարունակություն են Մռավ լեռան, պատած էին անտառներով. իսկ դեպի ձախ բարձրավանդակները փոքր առ փոքր իջնում են լեռները, ավելի տափարակ ձև են ստանում, անտառներ չկան, միայն պատած են ճոխ խոտաբույսերով և մշակած արտերով: Երեկոյան ես հասա Ղարաչինար, Մելիք Բեգլարովների տունը:

Մելիք-Բեգլարյանների տան դարպասի բարավորը։
1868 թ։ Ղարաչինար։ լուս. Ս. Կարապետյանի, "Մռավականք"

  
Գյուլիստանի մահալը կոչվում է Թալիշի մահալ, նա կոչվում է և Իգիրմիդորդ (24), որովհետև բաղկացած է քսան և չորս գյուղերից: Նրա սահմաններն են՝ հյուսիսից Քյուրակ գետը, հարավից Թարթար գետը, արևելքից այժմյան փոստի ճանապարհը, իսկ արևմուտքից Մռավ սարը: Այդ մահալը նախքան ռուսաց տիրապետությունը էր Ղարաբաղի հինգ դաշնակցական մելիքությունների (խամսայի) մասներից մեկը: Այստեղ իշխում էին Թալիշի հայ մելիքները, և ամբողջ մահալը նրանց սեփականությունն էր, թե երկիրը և թե իշխանությունը անցնում էր սերունդից սերունդ:

Դիտավորություն ունենալով առանձին գրքով հրատարակել Ղարաբաղի մելիքների պատմությունը, որոնց թվում և կլինի Գյուլիստանի մելիքների պատմությունը, այժմ այսքանը միայն կասեմ, որ Գյուլիստանի մահալի այժմյան տիրապետողները միակ են Ղարաբաղի բոլոր մելիքներից, որ կարողացել են ամբողջապես պահպանել իրանց հայրական ժառանգությունը: Հին Գյուլիստանը իր սահմաններով այժմ որպես կալվածք և սեփականություն գտնվում է այդ երկրի նախկին տիրապետողների ժառանգների ձեռքում, որ բաժանված են երկու ճյուղերի, մեկը՝ Մելիք Բեգլարովները, մյուսը՝ Մելիք Յուսուփովները:

Մելիք Բեգլարովների տոհմի ձեռքում կա մինչև 70 հազար դեսյատին հող, իր դաշտերով, լեռներով, անտառներով և արոտամարգերով: Այդ տարածության վրա կա 15 գյուղ, չհաշվելով ձմեռոցները: Մելիք Յուսուփովների ձեռքում կա 20 հազար դեսյատին հող, երեք գյուղերով: 

Գալով Կարաչինար, կամ Աղջակալա գյուղը, ես իջա Մելիք Բեգլարովների տանը: Ինձ առաջին անգամ պատահում էր տեսնել մի հայ մեծ կալվածատիրոջ տնտեսությունը: 

Կալվածատիրոջ տունը համարյա մի ամրոց է. նրա մոտով խոր ձորի միջով անցնում է Գորան գետը: Ահագին դարվազայից ներս մտնելով, ձեր առջև բացվում է մի ընդարձակ բակ: Նրա մի կողմում շինված են ցորենի և այլ բերքերի պահելու համար ամբարներ, մյուս կողմում՝ գինի պահելու մառաններ և զանազան ծածկոցներ երկրագործական անոթներ պահելու համար. մի կողմում ձիաների ախոռատունն է. մի կողմում կալվածատիրոջ բնակարանն է զանազան վայելուչ սենյակներով: Սենյակների մի երեսը նայում է դեպի բակը, իսկ մյուս երեսը՝ դեպի գեղեցիկ պարտեզը: Տունը ունի բոլոր հարմարությունները կանոնավոր գյուղատնտեսության համար: 

Կարաչինարի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին։

Կանոնավոր գյուղատնտեսություն ասելով չպետք է հասկանալ եվրոպական գյուղատնտեսություն, այլ մեր տեսած, մեր ունեցած գյուղական տնտեսություններից ամենակատարյալը: 

Մելիք Բեգլարովները առաջինը եղան Գանձակի գավառի կալվածատերերի մեջ, որ բերել տվեցին եվրոպական գութան և հնձելու մեքենա: Այդ փորձից հայտնվում է, որ եվրոպական երկրագործական մեքենաները չեն կարող մի առանձին օգուտ տալ, եթե հարմարած չլինեն մեր երկրի տեղական պայմաններին: Ահա ինչ պատճառով: 

Այս կողմերում հողի պարարտությունը բուսցնում է շատ բարձրահասակ հունձք, գյուղացիք հնձում են հասկերը միայն մի երկու կամ ավելի թզաչափ ձողի հետ. իսկ ձողի մնացած մասը մեկ արշինի չափ մնում է գետնի վրա: Այդ նրա համար է, որ կարճ հնձելով, ավելի հեշտությամբ է ծեծվում, բացի դրանից, ձողի վերին մասը ավելի նուրբ լինելով, հարդը ավելի փափուկ և ավելի նուրբ է լինում, անասունները ախորժակով են ուտում: 

Եվրոպական հնձելու մեքենան չէ համապատասխանում այդ պայմաններին: Նա բոլորովին տակիցն է հնձում, այսպիսի հունձքի խուրձերը համ երկար են լինում, համ դժվարությամբ են կալսվում, համ հարդը կոշտ է լինում, անասունները չեն ուտում: Շատ հասկանալի է, որ հնձելու մեքենաները պատրաստվում են այն երկրների համար, ուր հարդը չեն ուտացնում անասուններին: 

Գութանի անհարմարությունը նրանում է, որ նա թեև համեմատաբար սակավ զույգ անասուններ է պահանջում բանեցնելու համար, բայց այնքան խոր ակոսներ չէ ձգում, որպես մեր գութանները: Իսկ խոր ակոսները հարկավոր է մեր երկրի հողի համար, մանավանդ արան տեղերի ջրային ցանքերի համար: Եթե ակոսը խոր չէ, ցանքը շուտով է ծարավում, և եթե շուտով ջուր չեն հասցնում՝ այրվում է: Մինչդեռ խոր ակոսը կարող է խոնավություն պահպանել և ցանքը շուտ չէ ծարավում: Այդ ավելի նպաստավոր է, որովհետև ջուրը այս կողմերում սակավ է:

Կան և տեխնիկական անհարմարություններ, հանկարծ մեքենայի մեկ վինտը կամ մի ուրիշ տեղը կոտրվում է, ամբողջ մեքենան դադարում է, ո՞վ պիտի շինի, մի կալվածատեր չէ կարող մի երկու մեքենայի համար մի մեխանիկ պահել յուր մոտ: Մինչև գրեն, մինչև Եվրոպայից բերել տան կոտրված մասը, ժամանակներ կանցկենա. բայց մշակության գործը չէ սպասում, նա պետք է յուր ժամանակին կատարվի: 

Այդ բոլոր անհարմարությունները կվերջանան այն ժամանակ միայն, երբ երկրագործական անոթները թեև եվրոպական սիստեմով, բայց մեր երկրի պահանջներին հարմարեցրած, մեզ մոտ կպատրաստվին և վնասված ժամանակ դյուրին կլինի նրանց նորոգել տալ: Այդ կարող է լինել այն ժամանակ միայն, երբ մի քանի կալվածատեր, կամ մի քանի գյուղերի հասարակությունը միանալով, ընդհանուր ծախքով բերել կտան մեխանիկներ և բաց անել կտան անոթներ պատրաստելու գործարաններ: 

Ավելորդ չեմ համարում համառոտ կերպով մի քանի տեղեկություններ տալ այդ կողմերի երկրագործության վրա: Ժամանակի վերաբերությամբ ցանքը լինում է երկու տեսակ, գարունցան և աշունցան, այսինքն՝ մեկը գարնանն են ցանում, մյուսը՝ աշնանը: Գարնան ցանքի սերմը պետք է գարնան ցանքից ստացած հունձքից լինի, իսկ աշնան ցանքի սերմը պետք է աշնան ցանքից ստացած հունձքից լինի: Գարնան ցանքերը անվում են ըստ մեծի մասին սարոտ և ցուրտ տեղերում, ուր չեն ջրում, ջրվում է անձրևով և ցողով: Իսկ աշնան ցանքը անվում են ըստ մեծի մասին օրան տեղերում, ուր պետք է ջրել: 

Կարաչինարի արտերը

Մի քանի խոսք էլ կալվածական իրավունքների մասին: Գանձակի գավառում կան երեք տեսակ հողեր. 

1. Աղալարների հողերը, որ 47 թվի հողային պալաժենիայի զորությամբ, տրվեցավ աղալարներին վայելելու համար, նրանց իրավունք տալով ստանալ գյուղացիներից բերքի տասն մսանից մեկ մասը. 

2. Կալվածատերերի հողերը, դրանք հողի սեփականատերեր են, կամ ժառանգությամբ ստացած, կամ փողով գնած, իրավունք ունին կապել գյուղացիների հետ ամեն տեսակ պայմաններ, որ իրանց շահավետ է, կամ տասանորդ ստանալու, կամ տասնից երկու մասը և կամ տասնից երեք մասը և այլն: 

3. Երրորդ տեսակը արքունի հողերն են, որոնց մշակող գյուղացիները վճարում են հարկ միայն, բայց բերքից մաս չեն վճարում: (Որքան ես տեղեկացա, Մելիք Բեգլարովները իրանց բոլոր գյուղացիներից ստանում են տասանորդ միայն): 

Արքունի հողերի վրա բնակվող գյուղացիների վիճակը ավելի թեթև լինելով, գյուղացիները ոչ միայն ցանկանում են, այլ աշխատում էլ են, որ հողերը կառավարության ձեռքը անցնեն: Կառավարության և կալվածատերերի մեջ եղած վեճերի ժամանակ գյուղացիները աշխատում են պաշտպանել կառավարության շահերը: Մի քանի գյուղերում, օրինակ, Գյուլիստան գյուղում, իրանք գյուղացիները խնդիրք են տվել, թե գյուղը կառավարությանն է պատկանում և ոչ Մելիք Բեգլարովներին: 

Գյուղացիների այդ ջանքը առաջ է գալիս և այն հանգամանքից, որ այս կողմերում ևս սահմանվել են հողային հաշտարար միջնորդներ, որոնք գնահատում են հողը և գյուղացիներին իրավունք են տալիս մի որոշ գնով գնելու կալվածատերերից: Այժմ գյուղացիները, կամ այնքան հասկացողություն չունենալով, որ կալվածատերերից գնեն և իրանք կալվածատեր դառնան, և մի կողմից էլ ցանկանալով ազատվել կալվածատերից, աշխատում են վկայություններ տալ, որ գյուղը թագավորական է: 

Առհասարակ կալվածական վեճերը, թե կառավարության և կալվածատերերի մեջ, թե կալվածատերերի և գյուղացիների մեջ, — այս կողմերում շատ զարգացած է: 

Կալվածատերերի միմյանց հետ ունեցած վեճերի ժամանակ, երբ մի կողմը թուրք է, իսկ մյուս կողմը հայ, ասում էին, որ ըստ մեծի մասին թուրքերն են տանում գործը: Պատճառները՝ 1. թուրքերի ընդունակությունը հաճոյանալու պաշտոնատարներին. 2. մահմեդական օրենքի ոգին վկայության մեջ, մահմեդականի շահերը պաշտպանելու համար:

Մելիք Բեգլարովները, բացի երկրագործությունից, պահում են ձիաների զավոդ: Ղարաբաղի հռչակված ձիաների ցեղը վերջին ժամանակներում բոլորովին այլասերվել էր: Հայտնի է, որ Ղարաբաղի ձիաների ցեղը մի խառնուրդ էր տեղական և պարսկական (արաբական) ձիաների: 

Օկուպացված Հյուսիսային Արցախի Շահումյանի շրջան

Նախքան ռուսաց տիրապետությունը Ղարաբաղի խաները Պարսկաստանի հետ հարաբերություններ ունենալով, այստեղից կամ բերել էին տալիս կամ ընծա էին ստանում ազնիվ նժույգներ և իրանց ձիաների ցեղը միշտ նորոգում էին: Բայց ռուսների տիրելուց հետո նրանց հարաբերությունները Պարսկաստանի հետ կտրվեցավ, և ձիաների սերմը չնորոգվելով, այլասերվեցան: Այժմ Մելիք Բեգլարովները կազմելով մի թաբուն երկրի ընտիր մատակներից, Թեհրանից ստացել են երկու պարսկական նժույգներ, մեկը ուղարկել է Սադրազամը, մյուսը՝ Շահի փեսա մի խան: Տարակույս չկա, որ այդ հոգածություններով Մելիք Բեգլարովները կարող են վերանորոգել Ղարաբաղի ձիաների ցեղը, որ հռչակված էր մեր կողմերում: 

Նոթերի նախորդ մասերը՝

Մաս 1
Մաս 2
Մաս 3
Մաս 4
Մաս 5
Մաս 6