Ոնց որ թե նույն 37 թվականի նախադրյալներն են

Ինչ նախադրյալներ կային 1937-38 թվականների համար:

Ինչու են մարդիկ մատնել իրար? Հարևանը, գործընկերը, աշխատակիցը, բարեկամը ինչու էին կեղծ կամ իրական ցուցմունքներ գրում, որոնք հատուկ 'տռոյկաները' 24 ժամվա մեջ ի կատար էին ածում` գնդակահարում?

Նախադրյալները հետևյալն էին, իմ կարծիքով`

1. Հեղափոխությունից հետո սահմանները փակ չէին: Անհամաձայն տարրերը կարողացան հեռանալ երկրից: Եկան նաև արտասահմանից շատ մարդիկ` գիտության, արվեստի: Տեղաշարժման ենթակա մասը տեղաշարժվեց:
Մնաց մեծամասամբ հանդուրժող մասը:

Ու այդ պահին նոր փակեցին ամեն ելք ու սկսվեց ներքին մաքրումը:
Այդ ժամանակ սկսվեցին ԽՍՀՄ ամենասոսկալի տարիները: Երբ մեկ բառի համար մարդուն կարող էին արտաքսել Ալթայ:

2. 1924 թվականից սկսած կուսակցություն էին ներթափանցել միլիոնավոր կարիերիստներ, որոնք կուսակցության գաղափարների հետ ոչ մի ընդհանրություն չունեին: Կուսակցության 'հնաբնակները' նորեկների աչքերում անարդարացի արգելք էին հանդիսանում, որը պետք է վերացվեր, իշխանության ավելի բարձր կետերին հասնելու համար:

3. Պատերազմներից ու հեղափոխություններից հետո մեկ մարդու կյանքը արժեք չէր ներկայացնում: Մահը շատ սովորական և ոչ արտառոց բան էր դարձել:

4. Երկարամյա բարեփոխումները արդյունք չէին տալիս: Պետք էր մեղավորներ գտնել: Եվ սկսվեցին հալածանքները, որի նախաձեռնողը հենց կուսակցությունն էր:

5. 30-ական թվականներին ամբողջ պետական ապարատը միաձույլ էր, բոլոր ճյուղերով` գործադիր, օրենսդիր, դատական: Դրանք ղեկավարվում էին մի կենտրոնից:

6. Ազատ ընտրություններ չկային: Մեկ թեկնածու կարող էր միայն առաջադրվել ու ընտրվել:

Բոլոր կետերում նմանություններ կան մեր իրավիճակին: 

Փրկված Աստվածաշունչը

Արմավիրի ուսումնավարժական բրիգադում նոր էի սկսել զինվորական ծառայությունս:

Ծառայության առաջին շաբաթներն էին: Դեկտեմբեր ամիսն էր:
Հին անձնակազմը զորացրվել էր, իսկ մենք ընդունում, նորոգում, կարգի էինք բերում զորասենյակները:

Ուսումնական սենյակում կատարյալ խառնաշփոթ էր: Մինչև առաստաղ աղբ էր լցված` թղթեր, փայտի կտորներ, հին պլակատներ, փոշոտ գրքեր, տետրեր, կանոնագրքեր:

Առանձնացված, թափելու ենթակա աղբի միջից չգիտեմ ոնց գտա Աստվածաշունչ:
Այ սա էր`

Կարմիր գույնի էր, Վազգեն Վեհափառի հրամանով տպված: Տղաները տեսան, թե`
- Գցի, ինչի ես աղբի միջից հանել, տանենք թափենք:

Ես վերցրեցի այն, սրբեցի փոշին և դրեցի բուշլատի ծոցագրպանը:

Ահա այդ Աստվածաշունչը:
Այսօր էլ այն իմ մոտ է:

Ազատ ձին գայլի ճիրանը չի ընկնի

Դպրոցական արձակուրդներս անցնում էին Հյուսիսային Արցախում:

Ամբողջ ուսումնական տարին սպասում էի հունիս ամսվա սկզբին, որպեսզի Երևանի ավտոկայանից Շահումյանի ավտոբուսներով հասնեմ Ներքին Շեն, այնտեղից էլ վիլիսներով` Սառցաշեն:

Երևանի ավտոկայանից դեպի հայկական Հյուսիսային Արցախի շրջաններ ամեն օր ավտոբուսներ էին շարժվում` դեպի Դաշկեսան, Շամխոր, Շահումյան, Գետաշեն, Խանլար, Բանանց: 

Վերջին անգամ ամռանը այնտեղ էի 1989 թվականին: Այդ տարվա օգոստոսից ավտոճանապարհները փակվեցին: Դրանից հետո սկսվեց Շահումյան-Գետաշենի մաքառումների հազար օրը, որը տևեց մինչև 1992 թվականի հունիսի 13-14ը:

Շատ պատմություններ կան, որոնք ժամանակին կներկայացնեմ բլոգում: 

Ադրբեջանը  հայկական տարածքներում ոչ մի ճանապարհ չէր սարքում: Դրանք հողային էին, դաշտային: Հաճախակի անձրևներից հետո միակ փոխադրամիջոցը դառնում էր տրակտորը կամ վիլիսները, իսկ ամենատարածվածը ձին էր (կամ էշը :) )
..........
Մեր սպիտակ գեղեցկուհուն գնել էինք Գետաշենից: Ձին երիտասարդ չէր: Բայց Մռավի փեշերը հաղթահարելու համար ձին անփոխարինելի էր:
Մեր տան կողքով հաճախ էին անցնում ձիավորներ, որոնք տեսնելով մեր` երեխեներիս, խնդրագին հայացքները` նստեցնում էին և մի քանի հարյուր մետր մեզ տեղափոխում: Մեր ուրախությանը  սահման չկար: 

Եթե որևիցե տան կողքը կապած մի քանի ձիեր են` ուրեմն այդ տուն  հյուրեր են եկել:

Սպիտակ գեղեցկուհին շատ բարի էր: Թողնում էր մեզ մոտենալ, շոյել, անգամ նստել: Չէր խրթնում անծանոթներից: 
Երբեք նա իր ձիավորին վայր չէր գցել:

Առանց թամբի, իհարկե, դժվար էր նստելը, քանի որ սողում - վայր էինք ընկնում ձիուց: Մեր ոտքերը հազիվ էին հասնում թամբի երկաթյա ասպանդակներին:

Մի օր հետևյալը կատարվեց:
Մեր ընկերներից ավագը` Դիմոն, նստեց սպիտակ գեղեցկուհու վրա, սանձը քաշեց, ոտքերը ասպանդակներում հարվածեց ձիու փորին, որպեսզի նա տեղից շարժվի: Մի երկու հարվածից հետո, ձին ծառս եղավ` կանգնեց հետևի երկու ոտքերի վրա, իսկ առաջին երկուսը օդ բարձրացրեց: 

Զարմացել էինք նրա այդ ունակության վրա:

Հետո` երաշտություն լսելուց, նա սկսում էր ոտը ոտքին գցելով կողք շարժվել` պարում էր: 
Այդպես հայտնաբերեցինք ու հետո նաև պատմածներով իմացանք, որ մեր գեղեցկուհին կրկեսի ձի է եղել: Տարիքի պատճառով վաճառել էին: Եվ հետագայում նա հայտնվել էր մեզ մոտ:

Բայց մարդը անսխալ չէ:
Մի օր երեխաները նրան տարել անտառի եզրին` ոտքից կապել էին թոկով, որպեսզի արածի: Այդպես մեկ-երկու օր թողել էին դաշտում:
Չէին իմացել, որ ձիուն չեն կապում: Ազատ ձին գայլերի ճիրանը չի ընկնում: Բայց կապածը, ավաղ ընկել էր....

Երկաթուղային փակուղի

Այս տարվա ամռանը` եվրոպական շրջագայությունից հետո, հիշեցի մի խնդրի մասին, որը բոլորը արդեն մոռացել են: Հայկական երկաթուղու մասին:

Մեր երկաթգիծը այսօր հանձնված է ռուսներին, բայց անգամ ներքին միջքաղաքային փոխադրումներ չկան: Միջքաղաքային տրանսպորտը երթուղային տաքսիներն են:

Չեն կառուցվում նոր երկաթուղային ճանապարհներ: Չէ, որ մի օր արտաքին ճանապարհները կբացվեն:

Անտվերպենի 4 հարկանի կայարանը: Գնացքը 4-րդ հարկում է:

Թե որքան ինտենսիվ է երկաթուղու աշխատանքը Եվրոպայում, թե ինչքան խիտ է այդ ցանցը, թե ինչպես են 5 րոպեն մեկ գնացքները շարժվում Բրյուսելից Փարիզ չեմ նկարագրի այսօր:

Երևանի մանկական երկաթուղին 

Մանկական երկաթուղում այս հին, փոքրիկ շարժակազմը գնում է առաջ ու հետ է գալիս:
Մեր ներկան նման է այդ գնացքին` հին, 75 տարվա, փոքր, անհարմար նստարաններով, ուղղակի արտաքինից թարմ ներկված: Այո, այնպես, ինչպես ծաղիկներով ու նկարներով փորձում են թաքցնել մեր քաղաքում փլվող շենքերը և փողոցները:

Այդ գնացքը գնում է առաջ ու հետ գալիս, նորից է գնում առաջ ու հետ է գալիս: Իբր թե ճանապարհ է գնում: Իբր թե մարդկանց ինչ-որ տեղ է տեղափոխում: Իբր թե մենք երկաթգիծ ունենք` կապված գոնե մեր հարևանների հետ:
Սխալ գնացք է դա:

1992 թվականին հունիսի 13-ին Շահումյանի հանձնումից հետո 21000 փախստական ոտքով եկան Հայաստան:

1992 թվականի հուլիս: Երևանի կայարանում, փախստականները իրենց ամբողջ ունեցվածքով, սպասում են գնացքին:

Այդ երկաթգիծը կարծես թե սպասում էր, որ փախստականների վերջին խմբերն էլ հասցնեն մեկնել Ռուսաստան ու նոր կանգ առնի: Այդպես էլ եղավ:
Աբխազական երկաթուղին 1992 թվականի օգոստոսի 14-ից կանգ առավ` Ինգուրի գետի կամրջի պայթեցումից հետո: Այն չի գործում առ այսօր:

Այս խնդիրը դուրս է եկել մեր բոլոր օրակարգերից: Մենք սովորել ենք աշխարհի փակուղու կարգավիճակին: Սովորել ենք տեղափոխման բարձր սակագներին, որը թանկացնում է բոլոր ներկրվող ապրանքները:

Բրյուգեի կայարանում: Թալիս արագընթաց գնացքը

Մենք սովորել ենք փակուղային հոգեբանությանը: 

Մեր աշխարհագրական խաչմերուկի  դիրքը այսօր ամենևին չի օգտագործվում:

Ռուսները ինչպես ամեն ինչը Հայաստանում գնել ու չեն էլ ցանկանում զարգացնել, ներդրումներ անել` как собака на сене.

Իսկ մեր նորօրյա բրեժնեևները այսօր թիթեռներով ու գորտերով են զբաղված....
Հա: Մոռացա:
Նրանք բուդկչի են իրենց մտածելակերպով: Մաշտոցի պուրակը դրա վկան:

Նկարներ, որոնք հանգիստ չեն տալիս ինձ

Համացանցում փնտրում եմ Հյուսիսային Արցախի` Շահումյան-Գետաշենի այսօրվա նկարները:

Նախնիներիս գերված եզերքի կարոտը փորձում եմ փարատել այդ պատկերներով:
Վերջերս գտա այս երեք նկարները`

Առաջինը` կակաչների այս դաշտն է, որը մեր առաջ բացվում էր Վերին Շենից դեպի Սառցաշեն (Բուզլուխ) ճանապարհին: Աննկարագրելի մի տեսարան: Ամեն ինչ կտամ այդտեղ գոնե մեկ րոպե լինելու դիմաց:

Այս մյուս նկարը արված է Սառցաշեն-Բուզլուխի Շամփրապտոկ սարի բարձունքից: Հեռվում երևում է Ալհարակ լեռը և Մռավի լեռնաշղթան:
Դեռ խաղաղ արածում են թուրքերի ոչխարները: Սա 2012 թվականի նկար է: Ջանբազ սարը նկարի աջ մասում է:

Իսկ սա իմ մանկության գետն է: Քուռակ գետը: Քուռակ գետը որը հոսում է դեպի Էրքեջ, այնտեղից էլ Գետաշեն:
Քանի անգամ ենք երեխաներով լողացել սրա պարզ ջրերում?
Քանի անգամ ենք թոռով բռնել արքայական կարմրախայտը?
Կանայք բերում կարպետները փռում էին գետի մեջ, գետի քարերը շարում կարպետի վրա, որ չքշի-տանի: Երեկոյան կողմը` գալիս հանում էին ` գետի լվացած կարպետները:

Շահումյանը և Գետաշենը սպասում են մեզ:
Մենք դեռ այս հարցով ասելիք ու անելիք ունենք:

Ամանօրյա խաղալիքներ Բելգիայում

Ամռանը, Բրյուգեյում արդեն վաճառում էին այսպիսի գեղեցիկ խաղալիքներ:
Խնդրեմ դրանք`

Ինչքան քիչ է մեզ պետք օրը լավ սկսելու համար

Մարդիկ կան, որ հանդիպելուց մռայլ, տխուր, ոնց որ թե նոր հոգեհանգստից դուրս եկած լինեն: Համարյա միշտ մուգ, սև, մոխրագույն շորերով:
Քեզ նայելու փոխարեն նայում են հատակին և անցնում կողքով: Դասախոս են, ծրագրավորող, սպասարկող և այլն, և այլն: Բայց դե այդպիսին են: Սրանք անուղղելի մասն են և նեղանալ չարժե: Горбатого могила исправит.
Ասենք ավտոկայանատեղիում հանդիպես դրանց, կամ միջանցքներում` անհույս է:
Քանի որ քո բարևը մնում է կախված օդում: Իսկ հայացքդ գամվում է պատի, այլ ոչ թե մարդու:

Այսօր` բանալիները վերցնելուց, մեր նոր պահակը ինձ ուղղակի զարմացրեց:
Նա մոտեցավ և ձեռքով բարևեց:
Հարցրեց`
- Ինչպես եք? Ինչպես է ձեր անունը?
Հիշելով անունս, պատասխանեցի: Չնայած որ նախորդ անգամն էլ էր հարցրել: Բայց դե 120 հոգու անունը մեկ օրում չէր հիշի?

Մտքումս պարզ էր ինչ հիշեցի երեկվա օրից հետո, բայց արձագանքս էր`
- Լավ եմ, մերսի:

Նա ասաց մի բան, որ այս 20 տարվա մեջ ոչ-ոք չէր ասել`

- Ձեզ հիանալի աշխատանքային օր եմ ցանկանում այսօր:

Գրողը տանի, այս ինչ ասաց այս մարդը? Որտեղից է նա ընկել?

Ախր ուր էիր այսքան ժամանակ, հիանալի մարդ? Ախր ինչու քեզանից շատ չկա?
Միլիոնավոր գումարներ են ծախսվում տարբեր դասընթացների վրա:
Խնդրենք այս մարդուն ամեն մեկին ուղղակի դաս կարդա? Ոչ

Նա իր օրինակով ամեն օր այդ դասը տալիս է բոլորիս: