Սա Հարավկովկասյան երկաթուղին է

Մեքենայով էլ եմ գնացել Բաթում: Սակայն այս տարի որոշեցի գնացքով գնալ:

Երթևեկությունը Վրաստանում անհամեմատելի է Հայաստանի հետ: Քշում են ահավոր, հետիոտներին տակը գցելով, կասկադյորների պես:
Ճանապարհները շատ նեղ են: Եթե հանդիպեք իրար կպած երեք-չորս ֆուռերի շարասյանը, ապա ստիպված կարող է մեկ ժամ դանդաղ ընթանաք նրանց հետևից:

Ինչևէ:
Եվրոպական երեք շրջագայությունից հետո, մտա առաջին հերթին հարավկովկասյանի կայք:
Իհարկե ուզում էի տոմսերը օնլայն գնել:

Ավաղ: Պարզվեց, որ օնլայն տոմսերը 2000 դրամով ավելի թանկ են, քան կայարանի տոմսարկղում գնելիս:
Կյանքում որևէ կայքում չեմ տեսել այսպիսի աբսուրդ: Հակառակը, օնլայն նրանք ավելի էժան են լինում, քանի որ ծախսերը անհամեմատելի ցածր են, էլ չեմ ասում, որ շատ շատերը անցել են էլեկտրոնային տոմսի գաղափարին, տոմս չկա արդեն:

Դեռ 2009-ին Վիեննա-Պրահա տոմսը գնել եմ Երևանից, կայքով, մեծ զեղչով, ստացել եմ ընդամենը կոդ:
Գնացքում` Չեխիայի սահմանում, գնացքի մեջ ասել եմ այդ կոդը և վերջ: Անձնագիր անգամ չեն ստուգել:

Այստեղ Հայաստանում այլ է:
Այստեղ ռուսական կազմակերպություն է, որը անգամ "Հայկական երկաթուղի" բառն է վերացրել: Ի տարբերություն այսօր էլ գործող "Վրացական երկաթուղու", Հայաստանում այն վերանվանվել է "Հարավկովկասյան երկաթուղի":
Հայկական բառը ուղղակի վերացրել են:

Զանգեցի 1-84` երկաթուղու ինֆորմացիոն կենտրոն: Վերցրեց մի աղջիկ և ռուսերեն խոսեց: 

Ապշեցի: Հայաստանում պետական լեզուն հայերենն է, իսկ երկաթուղու 184-ով պատասխանում են ռուսերեն: Ես հայերեն հարցրեցի , նա անցավ կոտրտված հայերենի: Ասաց, պետք է գնամ տեղում բոլոր հարցերի պատասխանը ստանամ:

Գնացի: Տեղում պարզվեց, որ տարբեր ժամանակահատվածների` 15.06.2014 - 30.06.2014, 01.07.2014 - 09.07.2014, 10.07.2014 - 20.08.2014 համար տարբեր գներ են: Իհարկե գնալով բարձրանում են գները:

Աշխատում էին երեք դրամարկղներ, դասական հայկական խառը հերթերով:
Տոմսարկղի կողքը` չկա ոչ մի ինֆորմացիա` վագոնների տեղերի դասավորության, գնացուցակի, ազատ տեղերի մասին:

Միայն շատ մեծ պաստառներ էին կախված` 1813 թվականի Գյուլիստանի պայմանագրի տեքստով և նկարագրություններով:

Կան չորս տեսակի տոմսեր` 

• պլացկարտ` 12 170 ներքևի տեղ, 11 120 վերևի տեղ
• կուպե` 18900 ներքևի տեղ, 17 630 վերևի տեղ
• բարձր կոմֆորտայնությամբ կուպե` 20 880 ներքևի տեղ, 19 930 վերևի տեղ
• լյուքս ` 28 590 դրամ:

Մնացյալ տեղեկությունները պետք է աղերսեիր, որ մուննաթով տոմսավաճառուհին ձայն հաներ: Այնպիսի տպավորություն էր, որ ես հարավկովկասյան երկաթուղու տոմսավաճառին մի բան պարտք եմ և չեմ վերադարձրել:

Երկար հոգեբանական գրոհից հետո, պարզվեց, որ հասանելի են միայն թանկ ...... "повышенный комфорт" և "люкс" տոմսերը:
Այստեղ տոմսավաճառներին պետք է հավատալ: Այլ ձև սպառողը չունի, քանի որ թափանցիկ չի հասանելի տեղերի բաշխվածությունը ըստ վագոնների:
15 օրվա կտրվածքով, դահլիճի հեռավոր անկյունում` տաբլոյի վրա, երևում են մնացած ընդհանուր ազատ տեղերը, սակայն` ավելի ուշ օրերինը, չեն երևում, իսկ բաշխվածությունն ըստ վագոնների` չկա ոչ մի տեղ, չկա վագոնների համարներով տեղերի սխեման:

Հարցին, թե ինչ է նշանակում` "повышенный комфорт" տեղերը, տոմսավաճառ տիկինը դուրս եկավ հավասարակշռությունից` տիպիկ ռուսական սպասարկման որակների լավագույն ձևերով:
Կողքի տոմսավաճառուհին էլ չկարողացավ բացատրել թե ինչով է այն "повышенный комфорт":

Հետագայում բաժնի պետը` Հունանյանը, իր առանձնասենյակում ինձ բացատրեց թե դա նշանակում է, որ այնտեղ կա Wi-Fi, յուրաքանչյուրին տալիս են մեկ անգամ սուրճ, մեկ թեյ, մեկ բնական հյութ, քաղցրավենիք, մեկ հանքային ջուր և հիգիենիկ պարագաներ` ատամի խոզանակ, հողաթափեր:

Կողքի դրամարկղի մոտ, տոմս գնած տղամարդուց տոմսավաճառը պահանջեց 10 դրամը, սակայն 100 դրամանոցի` 90 մանրը չէր ուզում վերադարձնել: Թե մանր չունեմ: Բայց նրանից 10ը պահանջում էր:  :)

Հարցին, իսկ կարող եմ Վիզա քարտով մուծել` նրանք կլոր աչքերով, զարմացած նայեցին ինձ վրա, թե ոչ, միայն կանխիկ փողով:

Բա, ժողովուրդ ջան:
Մոտենում են պայծառ մաքսային միության օրերը:
Մաքսային միության որակներին միշտ պատրաստ մարդիկ, արդեն նստած են` այս տոմսարկղներում: Նրանք հայեր են:

Կորչի էդ փչացած Եվրոպան:

Սա անցյալ տարվա Երևան-Բաթում գնացքն է

Չասեք, որ երեխա սիրող ազգ ենք

Այն որ Երևանի Արաբկիր շրջանի բակերը (մնացած շրջաններն էլ չեն փայլում այս առումով) ամենա անմխիթար բակերն են` կարիք չկա ապացուցելու:

Բակերում կտեսնեք հետևյալ պատկերը.

Սա մեր երեխաներն են իրենց բակում

Ավտոտնակներ

Դրանք` շենքից ընդամենը 2-3 մետր հեռավորության վրա են: Ավտոտնակների մեծ մասում մեքենա չի էլ կայանվում: Ավտոտնակների մի մասը սեփականաշնորհված են, մյուս մասը` թաղապետարան անհիմն ուղղակի վարձեր են մուծում, բյուջեն հարստացնելով, մյուս մասի տերերն էլ` գոյություն չունեն Հայաստանում, արտագաղթել են:

Կարծես թե պետությունը համաձայն է, որ այսպես լինի` չէ որ օդից էլ նա փող է գանձում:

Խաղահրապարակների ի սպառ բացակայություն

Ծանոթ պատկեր է: Բակում` դեռ մի քանի մնացած երեխա իջնում են և փորձում խաղալ:

Անպայման կհայտնվի մեկը, որը պատուհանից ցուցումներ կտա, որ երեխաները չաղմկեն, չխաղան, չխանգարեն:
Մյուսը գլուխը կհանի թե` քնած մարդ կա, կամաց գնդակը գցեք գետնին: Երրորդը կիջնի ու տեղում կսպառնա երեխաներին: Չորրոդը` կասի գնացեք կողքի շենքի մոտ խաղացեք:
Մի խոսքով` անհետացեք երեխաներ:

Փրկությունը` քաղաքում մնացած այլ հատուկենտ այգիներ տանելն է: Հաճախ ծնողները երեխաներին, ստիպված` ավտոմեքենաներով, տանում են հեռավոր այգիներ` Հաղթանակի զբոսայգի, Օղակաձև զբոսայգի, համալիրի մոտակա այգիները:

Դա, իհարկե, ժամանակի և հնարավորության հարց է, որ չունեն բոլորը :

Հասարակ հեծանիվ կամ ռոլիկ քշելու համար երեխաներին հասցնում են Օպերայի հրապարակ, ուր երեկոյան ասեղ գցելու տեղ չկա:

Զավթված "բախչաներ"

Գաղտնիք չէ, որ Երևանի բնակչության 99 տոկոսը ձևավորվել է խորհրդային տարիներին` գյուղից քաղաք հոսքից: Հողագործ մարդիկ հաճույքով իրենց բակերը դարձնում են բախչաներ` ուր աճեցնում են ոչ թե ծաղիկներ կամ դեկորատիվ թփեր, այլ մի քանի տարի կանաչի են ցանում, հետո սոխ-սխտոր, իսկ վերջում բոլորը` տան աղբի պահման վայր:

Ու թող փորձի մի երեխա մտնի այդտեղ:
Տեսեք ինչ պարիսպ են կառուցում դրանց կողքը, հենց շենքի մուտքերի դիմաց:

Լավ: 

Ինչու ենք այսքան ատում մեր երեխաներին?

Սերո Խանզադյանը Կրեմլի և հայ բոլշևիկների արձանների մասին:

Այսօր, երբ սրվել են Կրեմլի կողմից հայ ժողովրդի նվաստացման քայլերը, հիշեցի 1990 թվականից մի դրվագ:
Այն ուղղակի պատասխաններ է պարունակում մեր այսօրվա հարցադրումներին` Կրեմլ, պատերազմ, արձաններ, Մոսկվայում մեր ներկայացուցիչների նվաստացած պահվածքը:

Խորհուրդները 24 տարվա պատմությունից մեզ տալիս է մեծ գրողը` Սերո Խանզադյանը:

Սերո Խանզադյանը շատ է կապված եղել Հյուսիսային Արցախի Շահումյանի շրջանի հետ:
Դեռ խորհրդային տարիներին նա եղել է այնտեղ, իր Հայրենապատում գրքի համար նյութեր հավաքագրելու համար:

Սերո Խանզադյանի այցը Շահումյան 1989թ.

1990 թվականի հունվարի 9-ին, Մարտունաշեն-Գետաշենի մոտակայքում, ազերիների կողմից գերի էին վերցվել 18 հայեր: Նրանք գնացել էին թաղման արարողությանը մասնակցելու համար և գերի վերցվել:

Նրանց մեջ էր նաև Շահումյանի շրջանի ղեկավարությունը` Շահեն Մեղրյանը, Վլադիմիր Աղաջանյանը:  Միայն պատասխան քայլով` ադրբեջանցիներին ևս պատանդ վերցնելուց հետո, նրանց սկսեցին փոխանակել:

Երևանում շահումյանցիների հավաքին հրավիրված էր նաև մեծ հայ գրող` Սերո Խանզադյանը:

Խանզադյանը ասում է `
"Սիրելի բարեկամներ, թե ինչպիսի տառապանք ապրեց մեր ազգը թուրք ադրբեջանցի բարբարոսների կատարածը դուք լավ գիտեք:
Մեր ժողովուրդը այսպիսի խոսք ունի: Ասում է` "Օձը` ջուր խմող մարդուն չի խայթում": Մարդիկ վեր կենան գնան, հարազատ թաղեն, որից հետո դուք ճանապարհին գաք, տեղում բռնեք ու նրանց գերի տանեք: Սա միայն կարող է թուրքը անել: Միայն:

Չեմ սիրում Կարլ Մարքսին, բայց ասույթներ ունի, որոնք սքանչելի են:   Դա ձեզ էլ երևի հայտնի է: Նա ասում է` "Աշխարհի կոնտինենտի ամենա ընտիր մասը Փոքր Ասիան է:  Գրավեցին բարբարոս թուրքերը և մարդկության քաղաքակրթությունը 1000 տարով հետ գցեցին: "

Մեր ժողովուրդը կրկնակի տագնապի մեջ ընկավ Վլադիմիրի և իր ընկերների պատճառով:
Այսօր հայ ժողովրդի համար ամենաստոր թշնամին դա Մոսկվայի Կրեմլն է: 
Հիշեցեք: Ամսի 5-ի իմ ճառի մեջ, Գերագույն Սովետի  իմ ելույթի մեջ ես դա ասել եմ:

Երանի ձեզ որ այդ դահլիճում չեք նստած: Ոչ երանի մեզ, հատկապես հայերիս, որ նստած ենք այդ դժոխքում` Մոսկվայում: Այդ սարսափի մեջ: Երևի լսել եք, ինչպես Սերգեյ Համբարձումյանն ասաց, նոյեմբերի 28-ին.

- Ваше решение мы не принимаем, скажите чем вы можете помочь? Наш народ проливает кровь в Шаумяне, в Карабахе, в пограничных районах.

Էդ բանը` Լուկյանովը, թե.
- Ничем не можем помочь. Вы идите и найдите общий язык с азербайджанцами

Տեղիցս վեր կացա, միկռոֆոնը վերցրի, ասի.
- Раз вы ничем не можете помочь, уходите сейчас же оттуда.

Նիշանովը բան նստած կողքը, ասի.
- Уходите сейчас же оттуда. Это не ваше государство, это мое государство и тех депутатов, которых народ избрал. А вы назначенные там. Болтаете только 6 месяцев.

Էս բանը, թե.
- Посмотрите, посмотрите. Наш известнейший писатель тоже с эмоциями.

Նորից վերցրի, ասի
- Поймите, без эмоций на свете нет жизни. Даже,- ասի, -  мухи живут эмоциями.

Էն ինչի դեմ որ դուք եք անում, Գյուլիստանն է անում, Ղարաբաղն է անում այսօր, այդ գործը շարունակությունն է դեռևս 3-400 տարի առաջ Շահ Աբասի սկսածի:

Մեր ազգը այսօր, խնդրում եմ լավ իմանաք, խաբված ազգ է:

Մեր ազգը նախ խաբվեց Հոկտեմբերյան հեղափոխություն կոչվածից: Ժողովուրդը ինչ պիտի անի? Ժողովուրդը, լսել եք, որ ասում է Մյասնիկյան, բան - բոլորի արձանները պիտի պայթեցնեն, հեռացնեն:  Իհարկե, իհարկե: Այսօր ես գրում էի, թե Գևորգ Աթարբեկյանը ինչեր է արել փետրվարին 21-թվականին: Մի խոսքով:

Հետո գիտեք ինչ: Մեր գավառը, ձեր գավառը զարմանալի մի հատկություն ունի: Երբեք չի հուսահատվել: Եթե հիշում եք "Մխիթար Սպարապետ" գրքի մեջ այսպիսի տող կա: Երբ Դավիթ Բեկին թաղում են, ժողովուրդը լաց է լինում, Մխիթարը բարձրանում է քարի վրա և  ասում է.
- Մի լաց ժողովուրդ: Լացող աշխարհին խղճացող չկա:
Մոսկվան, քիթը ցցելա Կրեմլը, որովհետև 60 տարի մենք նրան լսում էինք: Իսկ հիմա տեսեք"


Նկարահանման մեջ` կինը, որի հետ պարում է մեծ գրողը, մեր զոհված ազատամարտիկ` Արծվիկ Պետրոսյանի մայրն է, տիկին Լիդան: Նրա որդին զոհվել է 1992 թվականի օգոստոսի 22-ին Լաչինի մարտերի ժամանակ:

Դիմելով Դերենիկ Պետրոսյանին, Խանզադյանը ասում է.
- Մի բան ասեմ, Դերո: Ինձ թվում էր, որ հայ ժողովրդի հարսերն ու տիկնայք ինչ-որ չափով իրենց արքայական գեղեցկությունը կորցրել են: Բայց այսօր, մեր Շահումյանի, Գյուլիստանի օջախում, ես հիմա տեսա, թե ինչպես են պահել մեր ազգային հատկությունը: Կանայք, աղջիկները մեր գեղեցկությունն են: Տղամարդիկ վեր կացեք: Էս սիրուն աղջիկների, կանանց կենացը խմենք: Ես Ձեր ցավը տանեմ: Ես Ձեր ցավը տանեմ":

Վերջում Խանզադյանը  կարդում է Սայաթ-Նովայից մի հատված`

Էրեսըս դի ոտիտ տակըն` անց կաց,
փիանդազի նըման.
Յա'ր, քիզիդ խոսիլ իմ ուզում` Շահի
իլթիմազի նըման.
Աջայիբ սուրաթի տեր իս` ռանգըտ է
գուլգազի նըման: "

Վունց դիմանամ էսչափ չարին`
Աչկեմես կաթում է արին.
Սայաթ Նովայ , նազլու յարին`
Գընած նոքարի նըման իս:

Մի ասիք, թե էս խեղճ սազանդարն ովա` Կրեմլինա սա ասել, է :))))
Խոսքի տեր եմ, հյունարս էլ գրողա
Արութինն եմ, ինձ կոսին` Սայաթ-Նովա
Հենց բան կոսին, ամպերին մեջ կգոռա:

Վերջում արդեն կատակներն էին`
Խանզադյանն պատմում է.
"Իմ պապիս հարցնում են,
- Քանի խոխա օնես?

Ասումա.
- Ես? Քրունգին տակին քանի ծառ կա, տակին մինն օնեմ:"

Այս հանդիպման մասնակիցների մեծ մասը այսօր արդեն չկա: Սակայն հարցադրումները և խնդիրները նույնն են:

Շահումյանի պատմությունը՝ 1989-1992 թթ

Քանի որ մոտենում է Շահումյանի հանձնման 22 տարելիցը, կներկայացնեմ Շահումյանի կարևոր պատմական տարեթվերը 1989-1992 թթ. ժամանակահատվածում:

- 1989թ. հուլիսի 26-ին Շահումյանի շրջխորհրդի նստաշրջանը դիմել էր Ադրբեջանի Գերագույն Խորհրդին` շրջանը ԼՂԻՄ-ին միավորելու միջնորդությամբ:

-  1990 թ. Օգոստոսի 1-ին Բաքուն մերժում է շահումյանցիների դիմումը:

- 1990 թ. հունվարի 15-ին Շահումյանի շրջանում հայտարարվում է արտակարգ դրություն: Այդ ժամանակ արտակարգ դրություն է հայտարարվում նաև ԼՂԻՄ-ում ու նրան հարող շրջաններում:

- 1990թ. հունվար-մարտ ամիսներին ԽՍՀՄ ներքին զորքերը դատարկում են Ազատ, Կամո հայկական գյուղերը:

- 1990թ. օգոստոսի 29-ին Ադրբեջանի կոմկուսի Կենտկոմի բյուրոն կասեցնում է Շահումյանի շրջկոմի գործունեությունը և ԽՄԿԿ շարքերից վտարում նրա առաջին քարտուղար Վլադիմիր Աղաջանյանին` ազգայնականության և անջատողականության համար:

- 1990թ. Սեպտեմբերի 2-ին «Ազերինֆորմ»-ը տարածում է հաղորդագրություն, որում կասկածի տակ էր առնվում Շահումյանի շրջանի` որպես վարչական միավորի գոյության անհրաժեշտությունը:

- Սեպտեմբերի 28-ին Ադրբեջանի Գերագույն Խորհրդի նախագահությունը բեկանում է շրջանի տարածքում հանրապետական և տեղական խորհուրդների ընտրությունները, դադարեցնում է գոյություն ունեցող խորհուրդների գործունեությունն ու նրանց լիազորությունները:
Շրջանի ծայրամասում գտնվող միայն չորս ադրբեջանական գյուղերն են մատակարարվում Ադրբեջանից: Բացակայում է հեռախոսային, փոստային, հեռագրային կապը: Գյուղերի և ագարակների շուրջօրյա հերթապահությունը կամավորների կողմից դարձել է արդեն ապրելա-կերպ: Օրը մեկ անգամ, եթե նպաստավոր է եղանակը, Երևանից գալիս է ուղղաթիռ: Ամենաարժեքավոր բեռը` բենզինն էր, քսայուղը, դիզվառելանյութը: Մարդիկ նավթամաններով նետվում են դեպի վայրէջք կատարող ուղղաթիռը` լամպերի համար կերոսին վերցնելու, քանի որ վաղուց արդեն էլեկտրականությունը անջատված է: Բացակայում են ամենաանհրաժեշտ դեղամիջոցները: Հաստիքով նախատեսված վաթսունութ բժշկի փոխարեն աշխատում էին վեցը:
Հացի համար հերթը Շահումյանում սկսվում էր առավոտյան յոթից և ութ անց կեսին առևտուրը վերջանում էր: Մարդիկ արդեն չեն հիշում, թե վերջին անգամ երբ են աշխատավարձ ստացել: Սակայն փողի մասին շահումյանցիները չեն խոսում, ամբողջ խասակցությունը մոտալուտ պատերազմի մասին է:
Այն կսկսվի, հենց որ ադրբեջանական իշխանությունները սկսեն իրանակացնել երկու շրջանների միացման որոշումը:
Ի հակակշիռ Ադրբեջանի սադրանքներին, Հյուսիսային Արցախը գերմարդկային լարումով դեռ շարունակում է դիմակայել և դիմանալ կենաց ու մահվան այդ անհավասար գոտեմարտում: Ինչ խոսք, որ ուժերն անհավասար են, բայց և՛ Շահումյանում և՛ Գետաշենում, մեծից փոքր ապրում են այն միակ գիտակցությամբ, որ հայրենի հողի ու երկրի ազատության համար արժե առանց վարանելու զոհաբերել կյանքը: Այն գաղափարը, որ իրենց թիկունքին են Արցախը,մայր  Հայաստանը, համայն հայությունը, հույս ու կորով, ուժ ու հավատ է տալիս նրանց:

- 1991թ. հունվարի 15-ին Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԽ նախագահությունը որոշում ընդունեց` Շահումյանի շրջանի լուծարման և հարևան 50.000-ոց ադրբեջանական Կասում-Իսմայլովի շրջանին բռնակցելու մասին: Տեղում որոշումը անհնար էր ի կատար ածել:

- 1991թ փետրվարի վերջին օրերը Հյուսիսային Արցախում անցան լարված: Ադրբեջանական հատուկ նշանակության ջոկատները փորձել են գրավել Մանաշիդ գյուղը, սակայն ելուզակային այդ հարձակումը` գյուղի ինքնապաշտպանական փոքրաթիվ ջոկատի ուժերով, հետ է շպրտվել և այդ հարձակումն էլ մատնվել է ձախողման:

- Ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ի ավարառու ջոկատների հերթական սադրանքի հասցեն Գետաշենի ենթաշրջանն էր: Ադրբեջանը այստեղ էր գործուղել իրենց գործի հմուտ մասնագետներ` ԽՍՀՄ  ՆԳՆ հատուկ նշանակության մի ջոկատ, որն ուղղաթիռից իջնելով,  Մարտունաշեն գյուղում, ահուսարսափի է մատնել բացառապես ծեր ու տարեց մարդկանցով բնակեցված գյուղը:

- 1991թ. ապրիլին ադրբեջանական ՕՄՈՆ-ի, խորհրդային ներքին զորքերի և զինված ուժերի միջոցով սկսվեց «Կոլցո» գործողությունը, Գետաշենի ենթաշրջանի նկատմամբ: Ապրիլի 30-մայիսի 2-ի  ժամանակահատվածում հայաթափվեց Գետաշենն ու Մարտունաշենը:

- 1991թ. ապրիլ-հուլիս ամիսներին հայաթափվեց 24 հայկական գյուղ Շահումյանի, Հադրութի, Շուշիի, Խանլարի շրջաններում:

- Հյուսիսային Սրցախի վրա Բաքվի ճնշումը շարունակվում է: Ադրբեջանի կառավարության որոշմամբ սառեցվել են շրջանի հիմնարկ ձեռնարկությունների բանկային հաշիվները: Երկրամասը արտաքին աշխարհից կտրված է հեռախոսահեռագրային կապի խաթարման պատճառով: Համառ, ամենօրյա պայքարի գնով շահումյանցիներին հաջողվում է անխափան պահել օդային կապը Երևանի հետ:

- Ադրբեջանի ահագնացող ճնշումը շարունակում է իրեն ավելի զգացնել տալ: Այլ կարծիք լինել այլևս չի կարող` Արցախի խնդիրը կարոտ է ընդհանուր քաղաքական լուծման, այնպիսի լուծման, որ ապահովության երաշխիքներ կտա ոչ միայն ԼՂՄԻ-ի, այլև Շահումյանի շրջանի և Գետաշենի ենթաշրջանի ողջ հայ ազգաբնակչությանը: Ահա, սա է նրանց բոլորի միակ ու վերջնական որոշումը:

- 1991թ. հուլիսի 4-ին ԽՍՀՄ նախագահ Գորբաչովը չեղյալ է հայտարարում արտակարգ դրությունը: Սկսվեց ԽՍՀՄ ներքին զորքերի դուրս բերումը շրջանից: Շրջանը լրիվ անցավ ինքնակառավարման: Ինքնապաշտպանական ջոկատները վերցրեցին շրջանը լրիվ պաշտպանության ներքո:

- 1991թ. հուլիսի 13-14-ին, խորհրդային 4-րդ բանակի 23-րդ դիվիզիայի օգնությամբ գրավվեցին Բուզլուխ, Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերը:

- 1991 հուլիս-օգոստոս ամիսներին ԽՍՀՄ և ռուսական պատգամավորների` (Շեյնիս, Շաբադ, Սմիռնով, Կոմչատով) անընդհատ շրջանում վերահսկողություն կատարելու շնորհիվ հետագա հայաթափման գործողությունները ժամանակավորապես դադարեցվեցին:

- Լեռնային Ղարաբաղի մարզային խորհրդի 1991թ. սեպտեմբերի 2-ի նստաշրջանին մասնակցում էին նաև Շահումյանի շրջանից ընտրված պատգամավորներ: Երկու տարածքային կազմավորումները հայտարարեցին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ստեղծումը: Համաձայն ԽՍՀՄ (03.04.1990) «ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետության դուրս գալու կարգի մասին» օրենքի, երբ Արդբեջանը հայտարարեց իրեն անկախ, ապա անկախ հայտարարեցին իրենց նաև ԼՂԻՄ-ը և Շահումյանի շրջանը: Դա իրենց թույլ էր տալիս միութենական օրենսդրությունը:

- 1991թ. սեպտեմբերին ԼՂՀ ինքնապաշտպանական ուժերը ազատագրեցին Բուզլուխ, Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերը:

- 1991թ. դեկտեմբերի 10-ին Լեռնային Ղարաբաղի, Շահումյանի շրջանի և Գետաշենի ենթաշրջանի բնակչությունը հանրաքվեի միջոցով, միջազգային անկախ դիտորդների ներկայությամբ, պահպանելով միջազգային իրավական նորմերը, հռչակեց այդ կազմավորումների անկախությունը:

- 1991թ. դեկտեմբերի 30-ին շրջանում և Ղարաբաղի այլ շրջաններում անցան ԼՂՀ Գերագույն Խորհրդի պատգամավորների ընտրություններ:
Շահումյանի շրջանի պատգամավորները մասնակցում էին ԼՂՀ բոլոր նստաշրջանների աշխատանքներին: Շահեն Մեղրյանը առաջադրվել էր ԼՂՀ ԳԽ նախագահի պաշտոնում, սակայն անհրաժեշտ ձայներ չստացավ (ինչպես և մյուս թեկնածուները):

- 1992 թ հունվարի 13-ին, զինված հակամարտության պատմության մեջ առաջին անգամ կիրառվեց «Գրադ» կայանը` Շահումյան շրջկենտրոնի նկատմամբ: Ստեփանակերտի նկատմամբ այդ ահավոր զենքը առաջին անգամ օգտագործվեց նույն թվականի փետրվարի 13-ին:

- 1992թ. հունվար-հունիս ամիսներին մեր ուժերը հետ էին մղում ադրբեջանական ազգային բանակի բոլոր փորձերը՝ կտրելու շրջանը Մարտակերտից:

- 1992թ. մայիս-հունիս ամիսներին Ադրբեջանը ստացավ խորհրդային 4-րդ բանակի տեխնիկան և զինամթերքը: Օգտագործելով այս զինտեխնիկան և վարձու զինվորներին՝ հունիսի 13-ին Ադրբեջանը անցավ լայնածավալ հարձակման: Հարձակմանը մասնակցում էին մի քանի հազար զինվոր, հարյուրից ավել ԲՏՌ-ԲՄՊ, «Գրադ» կայաններ:

- 1992թ. հունիսի 12-15 Շահումյանի շրջանը և Մարտակերտի ամբողջ հյուսիսը գրավված էր: Այդ ամռանը թշնամին գրավեց նաև Հադրութի, Մարտունու, Ասկերանի որոշ բնակավայրեր:

- 1992թ. հունիսից մինչև 1994թ. մայիս, երբ ստորագրվեց զինադադարը, գրավված Շահումյանի շրջանում գործում էին պարտիզանական ջոկատներ, որոնք զգալի վնասներ էին պատճառում շրջանը թրքացնող նորահայտ տերերին: Ադրբեջանը այժմ կատարում է շրջանի ծրագրված բնակեցում:

Выселение армян из Шаумянского района НКР 13 июня 1992 года

Выселение армян из Шаумянского района НКР 13 июня 1992 года:

25 Сентября 2012 года в интервью с бывшим министром обороны Азербайджана Рагимом Газиевым тот буквально сказал:

"Благодаря моим хорошим отношениям с Грачевым, мы при разделе имущества советских войск (которые покинули страну всего за три месяца) получили намного больше, чем предусматривалось. Не забывайте и про Агдеринскую операцию, которую провели российские десантники. Армянам там хорошенько надавали. А ведь приказ помочь нам дал именно Грачев. Не стоит забывать, что тогда мы освободили 52% территории бывшей НКАО. И это благодаря поддержке российских войск. "

Программа на Рен-ТВ, как российские офицеры становились наемниками в армяно-азербайджанском конфликте:

Фильм Паскалевой о бесчинствах наемников в Шаумяне

Последний день в Шаумяне

Մի նկարի պատմություն: Շահումյանի հանձնումը

Այս նկարը շատ է շրջանառվում ինտերնետում:  Շահումյանցի կին է` զենքը ձեռքում:

Նկարը ցավալի զգացմունքներ է միշտ առաջացնում ինձ մոտ, քանի որ այստեղ պատկերված է մեկ այլ կին` հետևում նստած Վարսենիկ Ղազարյանը, ով անհայտ կորավ հունիսի 13-ին: 

Այդ օրերին` Շահումյանում ունեցանք 289 անհայտ կորած կամ զոհված, որոնց անունները տպված են և հայտնի: Որևէ հուշարձան նրանց հիշատակին առ այսօր չկա:

Մեկ շաբաթից` հունիսի 13-ին կլրանա Հյուսիսային Արցախի` 20000 հայ բնակչություն ունեցող, 11 հայկական շեներով` Շահումյանի շրջանի հանձնման 22-րդ տարին:

Շահումյանի թեման շատ անհարմար է "հաղթանակներով" պարծեցող հայ գեներալների համար:

Շահումյանի թեման շատ անհարմար է ԼՂՀ պատմությունը կեղծողների համար, որոնք չեն ցանկանում հիշատակել, որ ԼՂՀ-ն ձևավորվել է նախկին ԼՂԻՄ-ի ու Շահումյանի շրջանի հիման վրա:

Շահումյանի թեման շատ անհարմար է Հայաստանի նախագահների համար, որովհետև բոլոր երեքն էլ  կապված են այս պարտության պատասխանատվության հետ:

Շահումյանի ռազմական ու քաղաքական ղեկավարներից քչերն են այսօր կենդանի:

Մի մասը զոհվել է, մի մասը` սպանվել, մյուս մասը` արտագաղթել: 

Իսկ ինչն ավելի ցավալի է, մի մասն էլ` պաշտոններով գայթակվել: Ինչ-ինչ, բայց պաշտոններով շատ-շատերին այսօրվա իշխանավորները կարողանում են գայթակղել:

1992 թ.Ազատամարտ թերթ

Աշոտ Նավասարդյանը (ՀՀԿ նախագահը) 1992 թ. հունիսի 13-ի Շահումյանի հանձնման մասին ասել է` "Կարելի է կարծել, որ ինչ-որ մակարդակներում տեղի է ունեցել ուղղակի փոխանակություն":

Վազգեն Մանուկյանը Շահումյանի մասին է ասել` "Թող մեծամտություն չթվա, բայց եթե մնայի պաշտպանության նախարարի պաշտոնում հաստատապես կբարցրացնեի նաեւ Շահումյանի շրջանի վերադարձման հարցը։"

Տիգրան Թորոսյան` "Վստահ եմ, որ թե ՀՀ, թե ԼՂՀ ներկայացուցիչները գրավյալ տարածքների վերաբերյալ բոլոր քննարկումների ժամանակ պետք է մշտապես հիշեցնեն, որ նման կարգավիճակ ունեն Շահումյանի շրջանը, Գետաշենը, Մարտակերտի եւ Մարտունու շրջանների զգալի մասերը: Սա այն կարեւոր ճշգրտումներից մեկն է, որ պետք է արվի Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման հետագա ընթացքում:"

Հրանտ Մարգարյան - "Շահումյանի անկումից հետո՝ բռնագրավումից հետո, մենք միշտ հետապնդել ենք Շահումյանի ազատագրումը։ Այսօր Շահումյանի հարցը ամենուր հետապնդում ենք քաղաքական մակարդակում, հետամուտ ենք, որ այն մեր պահանջների հիմնական օրակարգում լինի։ Ղարաբաղ ասելով, մենք հասկանում ենք նաեւ Շահումյան, եւ Ղարաբաղի ազատագրման պայքարը չի կարող ավարտված համարվել, քանի դեռ բռնագրավված է հայկական Շահումյանը"։

Վահան Հովհաննիսյան` "Հյուսիսային Արցախը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անբաժանելի մասն է. սա պետք է լինի մեր դիրքորոշումը բոլոր բանակցություններում։ Այսօր, երբ Արդբեջանը շարունակում է շահարկել փախստականների եւ ԼՂՀ-ն շրջապատող տարածքների՝ հայերով վերաբնակեցման հարցերը, Հյուսիային Արցախի խնդիրը ստանում է նոր հնչեղություն, եւ մեր դիվանագիտությունը պետք է ճկունություն դրսեւորի այս իրավիճակն անհապաղ օգտագործելու համար։"

Վարդան Օսկանյան` "Շահումյանի հարցը բանակցություններում օրակարգային խնդիր է եւ փախստականների խնդրի, եւ տարածքների համատեքստում: Հայաստանի կողմից այդ հարցը միշտ ակտուալ է պահվում:"

Շահեն Մեղրյան`

§¸³ г۳ëï³ÝÇ é³½Ù³ù³Õ³ù³Ï³Ý å³ñïáõÃÛáõÝÝ ¿ñ: ºÃ» ²¹ñµ»ç³ÝÁ, ãÉÇÝ»Éáí ²äÐ-Ç ³Ý¹³Ù, ѳë»É ¿ñ ³ÛÝ µ³ÝÇÝ, áñ Ù»Ï ³Ý·³Ù ¨ë ϳñáÕ³ó³í û·ï³·áñÍ»É ËáñÑñ¹³ÛÇÝ 4-ñ¹ µ³Ý³ÏÇ áõÅ»ñÁ Ù»ñ ¹»Ù, ³å³ Þ³ÑáõÙÛ³ÝÇ ³ÝÏáõÙÁ å»ïù ¿ Çñáù ¹Çï»É é³½Ù³ù³Õ³ù³Ï³Ý å³ñïáõÃÛáõݦ, ³ëáõÉÇëÇ ³í³ñïÇÝ Çñ ·Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÁ ïí»ó Þ.Ø»ÕñÛ³ÝÁ:

²ÛÝáõÑ»ï¨ Ý³ ó³íáí Ýß»ó, áñ ¨° г۳ëï³ÝÇ, ¨° ²ñó³ËÇ áñáß ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõ٠ϳñ ³ÛÝ Ùï³ÛÝáõÃÛáõÝÁ, Áëï áñÇ §Þ³ÑáõÙÛ³ÝÁ í»ñçÇÝ Ñ³ßíáí å»ïù ¿ ï³É, ¨ áñ ¹³ ϳñáÕ ¿ ûè³óÝ»É ÁݹѳÝáõñ íÇ׳ÏÁ, ÇÝã-áñ ï»Õ ѳݹÇë³Ý³É ѳٳñÅ»ù` ·ñ³íí³Í ÞáõßÇÇ ¨ ȳãÇÝÇ ÙÇç³ÝóùÇ ¹ÇÙ³ó ¨ ³ÛÉÝ: ²Ûë ÙÇïáõÙÁ Ù»Ýù ÙÇßï ½·³ó»É »Ýù, ѳïϳå»ë ÈÔÐ ¶Ê Ýëï³ßñç³ÝÝ»ñáõÙ ÑÝã»óñ³Í »ÉáõÛÃÝ»ñÇó Ñ»ïá: ò³íáõÙ »Ù, áñ ³Ûëå»ë ¹³ïáÕÝ»ñÁ å³ñ½³å»ë ɳí ã»Ý ׳ݳãáõÙ ÃáõñùÇݦ:

  (²½³ï³Ù³ñï, ÑáõÉÇë, 1992Ã., ÃÇí 28)

Րաֆֆի Հովհաննիսյանը Շահումյանի անկման մասին ` "Այո, ազգային հերոս` մեծ Շահենի գնահատականին համաձայն եմ` մեր ռազմաքաղաքական պարտությունն էր, որը ծնվեց թե առարկայական իրավիճակից, թե՛ մեր ներքին անմիաբանությունից: Դրա համար բոլո՛րս ենք պատասխանատու:"

Այսպիսի պատասխաններ են տվել հարցազրույցներում  քաղաքական գործիչները` Շահումյանի մասին :

Թանգարանների գիշեր

Համաեվրոպական "Թանգարանների գիշեր" ակցիան անց է կացվում 10-րդ անգամ:
Մայիսի 17-ին ժամը 18-ից մինչև 24.00 Երևանի թանգարանները անվճար բաց էին բոլոր այցելուների համար:

Երևանում երեկոյան իրարանցում էր:

Մատենադարանում, Երվանդ Քոչարի, Թումանյանի տուն թանգարանում, ուր այցելեցի` ասեղ գցելու տեղ չկար: Անգամ մուտքի մոտ հերթեր էին:

Երվանդ Քոչարի թանգարանի հերթը

Թումանյանի թանգարանի այցելուները

Մուտքերի մոտ այցելուները սպասում էին, որ մի մասը դուրս գա, որպեսզի նոր մտնեն:
Մատենադարանի մոտ կայանված էին զբոսաշրջիկների մի քանի մեծ ավտոբուսներ:

Ներկայացնեմ մի քանի հետաքրքիր փաստեր այդ ցուցադրություններից:

Մատենադարանում

Այվազովսկու ձեռագիր նամակը: Գրված է հայերեն: Հայկական տառերը հատիկ հատիկ նկարված են: Մեծ նկարիչը փաստորեն ուներ հիանալի ձեռագիր:

Այվազովսկու ձեռագիրը

Մյուսը` հայոց Մաթևոս կաթողիկոսի հաստատման հրամանն է` ռուս Ալեքսանդր 2-րդ կայսրի կողմից: Ցուցադրությունում այսպիսի նամակներ կային նաև պարսկական շահերի կողմից:
Նրանք էին հաստատում հայոց կաթողիկոսների նշանակումը:

Ինչ-որ նմանություն կա այս հաստատման ձևում նաև մեր օրերում: Թեև ձևափոխված և թաքուն:

Ալեքսանդր 2-րդ կայսրի հրամանը հայ կաթողիկոսի մասին

Նապոլեոնի հրաժարականը, որ գրել է Ֆոնտենբլոյում 1814 թվականին:

Նապոլեոնի կնիքը

1669 թվականի Էրզրումի Սուրբ Աստվածաշունչը`
Կազմը պետք է ուղղակի տեսնել:

Թումանյանի թանգարանում

Թամար Թումանյանը - բանաստեղծի կրտսեր դուստրը, որի հագուստի տակ թաքցրած Օլգա Թումանյանը բանտից դուրս է բերել "Մի կաթիլ մեղրը" ձեռագիրը:

Պետերբուրգի կալանատունը, որտեղ երեք ամիս պահվել է Հովհաննես Թումանյանը: Թումանյանին երկու անգամ ձեռբակալել են:

Թումանյանին տրված տեղեկանքը, որ նա մեղադրված էր դաշնակների գործով և արդարացված է:

Թումանյանը և իր դուստր Նվարդը Էջմիածնում որբերի հետ 1915 թվականին:

Թումանյանի դագաղը Մոսկվայում հայ մշակույթի տանը:

Մարդիկ ընտանիքներով, ընկերներով երեկ այցելում էին թանգարաններ:
Հերթեր էին:
Այս համաեվրոպական նախաձեռնությունը սպասված է մեր հանրության կողմից:
Ես երեկ թանգարաններում տեսա ծանոթ շատ բժիշկների, դերասանների, գիտնականների, ուսանողների, ուսուցիչների և ուղղակի ընտանիքների:

Եվ գնահատելի է, որ հոսքը պարտադրված չէր, այլ կամավոր: